Collectage de Francis 1 - (Cazavet-09)

Collectage de Francis 1 - (Cazavet-09)

Moulins à farine

5. Thèmes abordés pendant l’entretien
4’58  7’02 : istoric dera mòla de Naut
Ací, qu’èm ara mòla de Casavèth. A Casavèth, que i aviá duas mòlas : era Mòla de Baish e era Mòla de Naut. Ací, qu’é era Mòla de Naut. Que huc bastida en 1812 e qu’èra deth castèth de Montgaush. Eth mièu arrièra gran-pair qu’èra vailet ací e que la crompèc. E après, eth mièu gran-pair que continuèc, mon pair e jo tanben, un pòc ara, que m’i som tornat a botar un pòc. E que i aviá duas mòlas, donc. Era ua, unicament enà hèr era hariá de blat e era auta on podián hèr mòler tot : eth garnable, eth blat, eth òrdi : tot. Ara epòca, totis que haián eth pan. Alavetz era mòla principala qu’èra era mòla que haiá aqueth blat. Après, de cap aras annadas 1950, diguns mès non haiá eth pan. Alavetz qu’arrestèren aquera mòla e que conservèren era auta que podiá hèr era hariá de blat tanben e totas eras autas. E après que diminuèc petit a petit. Que i aviá mens de monde. Pòrcs, enas maisons, ara epòca, que n’i aviá dus o tres. Après, que n’i avec un e, ara, non n’i a cap cap mès. Alavetz era activitat que diminuèc petit a petit. E que continuèren quan mèma mès nà hèr hariá nà hèr pescajons, nà hèr un pòc de milhàs e un pòc tanben naras vacas e naths pòrcs. E après, qu’arrestèren completament, solament un pòc enà arrénder servici nath monde, qué. E ara, qu’èra arrestada era mòla dempús nau ans alavetz que m’a calut tornar arrehèr tot eth dejós. Eth dejós qu’èra buès qu’èra poirit alavetz qu’ac è tornat a arrehèr e aquí que l’è tornada a botar en marcha. Enfin… Era ua que marcha, era auta n’è cap encara avut eth temps d’ac hèr. Qu’ac harè après.

7’10  10’14 : eth foncionament dera mòla
Alavetz era mòla, aquí, que vos vau explicar eth foncionament. Que marcha dam era aiga. Baish, que i a un rodet e, ací, que i a eras duas pèiras. Que i a ua pèira fixa dejós e ua pèira mobila dessús. Alavetz, quan eth canal é plen, que dubèrshi era vana darrèr, que vos ac harè véder après, era aiga que cai sus eth rodet, qu’entrèna eth rodet e eth arbe en buès on é posada era mòla de dessús. E aquesta partida, aquí, qu’é eth martinet. Que vira en mèma temps qu’era pèira e, daguens, que i a dus petits balejons de brocau. E aqueris balejons de brocau qu’envòian eth gran dejós era mòla e, aquí, eth martinet, quan vira, qu’apulha aquí-dessús. Aquò, qu’é eth canerèr. Que i a dentses aquí : cada còp que passa en faça ua dentse, que hè botjar aquesta pèça e eth gran que cai daguens e eths petits balejons qu’envòian eth gran dejós era pèira. E nà reglar eth debit qu’é simple açò qu’é ua còrda que l’òm tòrç : que hè pujar o que hè devarar. E, coma eras dentses son mès gròssas de cap avath, que i a mès de debit. Aquò qu’é nath gran. E après, enà hèr era hariá fina o rugosa, que depen ce qué volián hèr dera hariá. S’èra nà pescajons o s’èra nà garnable, que caliá que hussa fina. Naths pòrcs, n’èra cap era pena que hussa tan fina. Alavetz, que reglavan ací e, açò, qu’é nà reglar era finessa dera hariá : qu’esluenha eras pèiras era ua dera auta e qu’é atau qu’òm hè era hariá mès fina o mès rugosa.
Que botavan eth gran naut, ací. Que devara ací e, après, que cai aquí-daguens. Era hariá que sòrt aquí e que cai aquí-daguens. Açò, que s’apèra era harnèra. Alavetz, aquí qu’avetz… Aquò, qu’é un sac dera epòca tanben. Qu’èra sacs on i aviá eth blat e qu’èran blanquis dam arregas bluas e rojas. Alavetz, après, un còp qu’era hariá qu’èra cajuda aquí, que i aviá aquera pala e qu’empleiavan eth sac, ací. Ací, que i a un anèth enà ténguer dubèrsh e, après, sarrar era hariá aquí et voilà : era hariá qu’èra aquí. Qu’èra en sac. Après, que i aviá eth balejon ací, nà netejar.

10’24  11’56 : era punhèra e eth crièth
Un molièr no’s haiá cap james pagar – aquò, sai cap s’ac sabetz – alavetz que punherava. Era punhèra qu’é açò. Alavetz, quan portavan un sac de blat o d’òrdi o qué que siá, eth molièr que punherava. Alavetz que’s prenguiá ua mesura o duas suivant era quantitat de blat o d’òrdi o de garnable que portavan. Alavetz eth molièr non demandava cap james sòus enà’s hèr pagar. Que’s pagava dam eth gran e, après, aqueth gran, que l’anavan portar a Sent Guironç, eth diluns, ara hèira. Que partiá dam eth chivau e era carreta e qu’anavan véner eth gran a Sent Guironç. Qu’é atau que’s pagavan eths molièrs. Alavetz, soen, que didiá eth tipe que portava eth gran nà mòler, que didiá : « No’m punhères cap tròp ! » pr’amor, en aqueth temps tanben, que i aviá molièrs que punheravan mès que d’autis. Qu’èra atau que’s passava. Açò, qu’é era punhèra. Açò, qu’é un crièth. Açò qu’é eth crièth qu’èra nà porgar pr’amor, en gran, que i aviá balas, un còp qu’èra batut. Alavetz, quan volián hèr era hariá, nà hèr milhàs o nà hèr pescajons, que caliá qu’eth gran que siá pròpe. Alavetz que’u porgavan atau : hèr càiger totas eras balas deth gran nà aver eth gran pròpe e que haián bona hariá, qué.

12’12  12’33: d’on venguián eths clients
Ara epòca – jo, me’n brembi cap mès enfin – que i aviá era codina qu’èra pleia de sacs e era mòla qu’èra pleia de sacs tanben ! Eras mòlas que marchavan soen dentiò miejanet. Eras duas que marchavan ! Pr’amor que i aviá demanda, ara epòca, que caliá hèr mòler nà Montgaush, nà Casavèth e que i aviá mès de monde qu’ara.
12’39  13’07 : Era Mòla de Baish qu’èra en vilatge tanben e, après, a Montgaush, non i aviá cap cap de mòla donc que venguián mòler ací. A Gèla tanpòc. E après, que i aviá Saleja… E i a cap que – qu’è entenut a díder – eth estiu, que mancava d’aiga d’autis còps tanben, alavetz qu’anavan mòler ara mòla de Cosinet, a Bonropaus, pr’amor qu’èra sus eth Salat : que colava mès qu’era Aguareja, qué.

13’32  14’49 : pendent era 1èra GM e era 2da GM, era gran-mair que haiá marchar era mòla tota sola
Pendent era guèrra, era guèrra de 1914, mon gran-pair qu’èra ara guèrra. Mon pair qu’aviá quate ans. Qu’èra neishut en 1910 e ma gran-mair que demorèc tota sola ací pendent quate ans. Après, era guèrra de 1939-1945, mon gran-pair que decedèc e mon pair que partic ara guèrra. E aquí, que huc prisonièr, que demorèc cinc ans tota sola en trèn de hèr mòler. E que caliá minjar ara epòca tanben. Alavetz eths maquisards que i venguián aprovisionar ací, eths Alemands que venguián e diguns non cerquèc istuèras de arren. N’avec cap james cap de problèma. E tota sola. Qu’èra ua petita hemna atau e que caliá pujar pr’amor aqueris sacs, quan mèma, que haián 80 kg a pu près. Alavetz que botavan eth gran – açò, qu’é un quartèr – aquí-daguens pr’amor nà pujar un sac aquí-dessús, n’ac podiá cap hèr. Que pleiava eth quartèr, que’u botava aquí. Après, que pujava e que’u vueidava aquí. E tant que i aviá gran en sac. Voilà.

15’03 : mise en marche moulin
Alavetz, se voletz vénguer darrèr, que vos pòdi hèr véder, ara, quin se bota en marcha.

16’08 : picar eras mòlas
Alavetz, aquesta mòla, quan serviá coma abans, que la caliá picar cada an. Nà picar-la, que caliá levar era pèira. Era pèira de dessús, que la caliá sortir e que la caliá hèr càiger ací. Alavetz que vos vau explicar en quin se haiá era manubra. Aquí que montàvam aquera pèça de buès dam aqueth horcalh aquí ; era mèma aquí. Ací, que botàvam ua travèrsa, aquesta travèrsa aquí e, ací, que tiràvam aquera comanda e que botàvam dus madrièrs aquí-dejós nà arrecéber era pèira. Alavetz, nà levar era pèira, que caliá tirar tot eth buès aquí. Alavetz, ací, que i a ua photo on avem tirat totas eras planchas – demòra cap qu’eth martinet – e, aquí, que i a eths dus petivis balejons que vos parliá apiás. De brocau. Qu’envòian eth gran dejós era pèira. Aquí, qu’é ua auta photo : demòra cap mès tanben que eth martinet. Tot ethçò d’aute qu’ac avem sortit. E aquí que i a tostemps era pèira e eth ? en buès que vos parliá apiás qu’é aquí darrèr. Qu’é nà arrecéber era pèira de dessús quan la vam levar nà picar-la. Alavetz que’s haiá tot ara man, aquò. N’i aviá cap palans ara epòca ni grue ni ponts : qu’ac caliá hèr ara man. E jo, quan ac hi eth aute diá, qu’ac hi tanben ara man, coma se haiá ara epòca. Alavetz, qu’ac hi, mon pair qu’ac haiá nà levar-la dam ma mair. Qu’ac haián totis dus. E aquí, qu’ac è hèt, jo, dam era hemna. Que l’avem hèt totis dus. Que’m som dit « Qu’ac haiá, eth. Que t’ac cau hèr, tu tanben. » Alavetz, que començam, dam calas, dam aqueras calas, aquí, que començam devant o darrèr – qu’é parèlh – e dam un pau de hèr. Un pau de hèr nà hèr levièr dejós era pèira, aquí, nà levar-la. Après, de cada costat, que botam dus cunhs. Que som d’epòca aqueris cunhs tanben pr’amor ja podetz véder que son querats. Alavetz que botam dus cunhs de cada costat e, aquí, que i a diferentas hautors. Alavetz, ath fur e a mesura, un còp qu’avem levat eth devant, que passam darrèr e que hèm parèlh darrèr. E tostemps calar, calar dentiò qu’arribe a pu près era pèira de dessús a aquera nautor. Alavetz, après, un còp qu’era pèira, qu’era pèira, qu’é levada, dejós era pèira, que cau botar rolèus, rolèus, que ?. Que les avetz aquí. Que n’i a alavetz dus petits aquí e un gran. Eth gran qu’é aquí. Alavetz eth gran que’s bota darrèr e eths petivis de cada costat. Que vos explicarè après perqué. Un còp qu’é aquí-dessús era pèira, un còp qu’é aquí-dessús era pèira, que la cau hèr glissar nà darrèr. Alavetz, nà hèr-la glissar nà darrèr, un còp qu’é sus eths rolèus qu’é avient mès que la cau reténguer quan mèma. Cau cap que caija d’un sol còp. Mès, eth problèma que i a, que cau calcular just. Alavetz, jo, n’ac aviá cap hèt dempús dètz ans, e après en dètz ans que mos ac desbrembam pas mau de causas. Alavetz, que cau, quan la pèira arriba ací, qu’eth rolèu que siá aquí e sus eth point de bascular. Mès que la cau reténguer. Que la cau reténguer. Alavetz, ath centre dera pèira, que cau botar aquera pèça de buès aquí, qu’é aquesta aquí, dam ua còrda, que passa en trauc on sòrt era hariá e aquí l’arretenguem. E après, un còp hèt un torn mòrt enà ténguer-la e, après, hèr un aute. Jo, que butava era pèira e era hemna que tenguiá. Que tenguiá e un còp qu’arriba ací, era pèira, quan arriba ací, que bascula doçament. Que bascula doçament e, aquí, que la cau deishar càiger doçament. Aquí, sus era photo, que vedetz era pèira, aquí. E aquí, era pèira qu’é caijuda. Qu’é caijuda en tèrra, aquí, qu’é sus eths madrièrs aquí, e qu’é aquí. Alavetz, après aquí, que vam tirar aquera pèça de buès – i é cap mès besonh – e que la cau botar verticala nà picar-la. Alavetz que la cau botar en aquera posicion nà poder-la picar. Se vedetz ? Qu’é partida e qu’é sus era pèça de buès aquí. Alavetz, enà botar-la atau, jo, que vos vau hèr en quin heci. Que’m boti, que’m coqui sus era mòla, que’m coqui sus era mòla, que m’acròchi ara pèça de hèr qu’é ath mieg aquí e que possi dam eths pès enà hèr-la bascular. Aquí, qu’ac vedetz mieux. E ? Ací qu’a basculat e qu’é butada sus era pèça de buès. E après, aquí, que cau picar era pèira. Era pèira, a fòrça de mòler, que s’usa. Après, non mòu cap mès. Era hariá no’s hè cap coma cau. Que cau que i auge petitis traucs. Enà hèr aqueris petitis traucs – qu’é çò qu’aperam picar-la – que hèm dam aqueste martèth. Aquò qu’é un martèth enà picar era pèira. E aquí que s’i bota puntas alavetz aquò qu’é puntas. Ara epòca, qu’èra eths haures deth cuenh qu’ac haián, que las trempavan e que i aviá certains haures qu’arreüssissián mès que d’autis. Alavetz, pr’amor, era pèira, vos ac è cap dit, qu’é silèx. Qu’é dur mès qu’eth hèr ! Alavetz, se non èran plan trempadas, s’era trempa n’èra cap reüssida, ath cap de quate o cinc còps de martèth, era pèira, era punta qu’èra esmossada e podián cap mès picar. Alavetz, ara epòca, podián cap trobar puntas. Aquí que n’è hèt quauqu’ua que semblan de ténguer un pòc mès. Mès… Alavetz, a cada còp de martèth : ua pita ! E que cau botar lunetas e gants pr’maor, autrament, que’s hica en eths dits e pertot. Aquò, qu’ac caliá hèr cada an, cada an quan serviá… Ara, non : n’é cap era pena. Jo, ac tornarè cap hèr pr’amor va cap servir pro. Alavetz aquí que vos vau hèr véder. Alavetz que caliá picar era pèira de dejós e era de dessús. Qu’é pr’amor d’aquò que la caliá levar. Aquí que vos vau hèr véder era pèira un còp qu’é picada. Aquí que podetz véder totis aqueris petitis traucs blanquis que i a aquí qu’é eths còps de martèth, aquò. Qu’é era pèira qu’é picada. Aquò qu’é era pèira de dessús e, aquí, aquera pèira, que podetz véder qu’é ath emplaçament d’aquesta pèça de hèr. Aquò que s’apèra era andilha. Qu’è picat sus era pèira e aquí que i a quate regas. Aquò qu’é nà esvacuar era hariá. Aquò qu’é era pèira donc de dessús e aquí que som en trèn de picar era pèira de dejós. Que cau hèr parèlh dam era de dejós. Alavetz, aquí, aquò qu’é era andilha, donc, coma vos ac è dit, e on repòsa era pèira de dessús. E que i a un arbe en buès que devara sus eth roet e qu’é aquò que hè virar era mòla. Alavetz, aquí, que i a un palièr. Que i a un palièr. Ara epòca, n’i aviá cap rolaments coma ara, en 1812… Alavetz que i aviá un palièr. E qu’èra un palièr en buès. E aqueth palièr, qu’èra en pomèr pr’amor eth pomèr qu’é dur. E alavetz, enà greishar, podián cap greishar. Que botàvan, quan tuàvan eth pòrc – pr’amor que se’n tuavan pòrcs, ara epòca – que guardàvan era grèisha deth vente, era crepina. E alavetz, quan picavan era mòla, un còp per an, que guardavan aquera grèisha e que tiravan era andilha, aquí que i aviá tuèla pro espessa, qu’èra puntada sus eth palièr de pomèr e, aquí, ath torn deth arbe, que botavan aquera grèisha de pòrc. Que la cambiavan, que’n tiravan era vielha qu’èra dura e qu’aviá honut. Alavetz, aquò qu’èra nà greishar eth palièr. Quan era mòla virava, automaticament, que cauhava leugerament. Alavetz, en tot cauhar, era grèisha que honiá doçament e que greishava eth palièr. Voilà. Qu’èra eth sistèma dera epòca, qué. Que’s desbrolhavan coma podián e era mòla que tenguiá e que virava. Que virava. Alavetz, aquò, qu’é en naut.
Après eth problèma, que la caliá tornar botar en plaça. Alavetz que caliá hèr era operacion en sens invèrse. Tornar botar eths rolèus, bascular-la aquí. Aquí. Atau. E après, dam tres òmes, atrapar-la e cocar-la atau sus eths rolèus e, après, possar-la de cap a devant. E après, dishar-la devarar sus era andilha. Mès, jo, eth problèma qu’aví, que la hi, quan la hi càiger, qu’èra tròp enclinada atau. Alavetz, après, un còp, nà tornar-la botar en plaça, n’èra cap pro quilhada, que i aviá tròp de pes baish e qu’avérem mau a tornar-la botar. Alavetz que calec tornar butar un pòc aquí, redreçar-la e, après, hèr-la bascular e tornar-la en plaça. Voilà. E aquò que’s haiá donc cada an e qu’ac caliá saber hèr.
27’12
Era partida de baish : alavetz eth arbe que supòrta era pèira de dessús e qu’é en roet, que vira dessús aqueth cossinet de bronze. E eth arbe de buès, que i a aquesta pèça qu’é plantada daguens e que vira aquí-dessús. Açò qu’é daguens era aiga, qu’é daguens era aiga e n’é cap fixe pr’amor qu’é posat sus ua pèça de buès, ua pèça de buès e, dam un sistèma de levièr, que cau hèr, nà reglar eth ecartament dera pèira, que hèm levar era pèira de dessús atau. Alavetz, cada còp que… Aquò tanben que s’usava quan mèma. Ueitatz eth nombre, eths traucs que i a. Alavetz cada còp que levavan era mòla, s’èra usat, que viravan. Que’u botavan aquí o aquí o aquí. Aqueth qu’a servit quauqu’un còp !

28’16 : Alavetz, nà botar era mòla en marcha, qu’èra simple. Aquí, qu’é era vana, era comanda, aquí. Que sufís de levar aquí e era mòla que desmarra. E nà barrar, qu’èra atau. Alavetz, aquí, se voletz, que la vam poder botar en marcha e, après, que vatz véder era hariá que va colar.
28’47 : Alavetz qu’èra simple, aquí tanben. Nà ténguer era mòla dubèrta, que i aviá aqueth piòc e aquí. Que dubershem atau. Aquí que va virar. Aquí que’m cau anar reglar eth gran. Era mòla qu’a desmarrat. Couper quand FP passe devant caméra.
29’20 : Se sentetz era audor dera hariá ?

30’07 : eths molièrs que tocavan era hariá e qu’escotavan era mòla
Alavetz que caliá tocar era hariá nà saber s’èra pro fina o pas. E alavetz, eth molièr, ath brut dera mòla, que sabiá se virava coma cau o pas. E après, quan acaba, era mòla, que s’accelèra pr’amor n’i a cap mès gran entram eras duas pèiras alavetz que va mès vite. Alavetz qu’ac enteniá.  soulève la planche

34’27 : era pala deth pan (explic pan)

41’01 : explica se perqué truca sus eth buès en ame era pala (nà hèr càiger era hariá)

43’39  43’58 : arrestar era mòla
Alavetz, abans de barrar, que vau barrar eth gran. Abans d’arrestar era mòla, que vau barrar eth gran, aquí. Aquí còla cap mès eth gran e ara que vau anar darrèr. Que vau barrar era vana e era mòla que’s va arrestar. Ja vatz véder.
44’23  44’43
Aquí era mòla qu’é arrestada.

46’42 47’31 : era transmission deth mestièr de molièr
Mon pair que moric en 1999 e que passèc 7 ans e miei avugle. E alavetz, jo, que haiá marchar quan mèma era mòla, de temps en temps, nà arrénder servici nath monde. Alavetz qu’èra delà, aquí, e, ara aurelha, qu’enteniá se virava plan o pas. E après, que l’amiava aquí, quan era mòla virava, que’u haiá tocar era hariá que caigiá aquí. Alavetz que’m didiá : « Ah ! N’é cap tot a fèt pro fina… » Alavetz que l’arreglava. Alavetz, après, que l’i tornava, aquí : « Ah ! Ara, ja va ! » Mès, avugle, que sabiá se virava coma cau o pas ! Qu’aviá hèt aquò tota era sièva vita alavetz que coneguiá quan mèma eth brut dera mòla.

47’44  48’29 : era audor dera hariá, era ambiança
E après, que i aviá era audor, ací, dera hariá, tostemps. Que’m brembi eth medacin de Prat, quan venguiá, Cosinet, eth pair deth que i a actualament aquí, qu’èra un hilh de molièr tanben. Qu’aviá era mòla a Bonropaus. E alavetz, quan venguiá ací, que didiá : « Oh ! Açò, que’m rapèla era mièva joenessa. » Aquera audor de hariá qu’èra imprenhada enas parets. Que haiá partida dera maison. E après, qu’èra chalurós. Eth monde que venguián ací, que portavan eth gran n’èran cap pressadis coma ara. Que discutavan, que passavan un moment, que bevián un còp. Que haiá partida dera tradicion aquò tanben. Qu’èra ua auta epòca.

49’04  49’59 : maishant gran, maishanta hariá
Jo que’m brembi, quan haiám hariá nà hèr milhàs, quan engraütàvam eth garnable, ath cap deth cabelh, que i a de petitis grans aquiu, on i a cap tròp de hariá. E ben, aqueris, les i botàvam cap. Que i botàvam cap qu’eths gròssis grans nà qu’era hariá siá mès bona. E après, que n’i a que portavan… Que’m brembi de mon pair aquí, quan haiá hariá nà milhàs, se non èra sec, eth garnable, que sortiá aquí coma vermicèli ! Era hariá qu’èra talament fina e, coma non èra sec, qu’aurián dit vermicèli. Alavetz uas colèras a uns còps ! Que caliá hèr secar eth gran ath cance deth huec abans de’u hèr mòler. O après, d’autis que’u portavan, n’èra cap estat porgat : qu’èra lord, que i aviá tròces de cabelhs, que i aviá de tot. Alavetz, qu’aviás un tròç de cabelh que tapava eth trauc aquí, eth gran colava cap… Que n’i aviá de totis !

50’00 : un pòc de nostalgia…

53’05  54’57 : porgar era hariá (explic + demonstracion)
Que voi vau hèr véder en quin cau hèr nà porgar era hariá pr’amor era hariá, quan sòrt aquí, que i a eth bren e era hariá alavetz que la cau porgar : que cau separar eth bren dera hariá. Que’s hè dam ua ceda. Aquò qu’é ua petita ceda. Abans, que haián dam era baruta. Era baruta qu’èra un muble dam ua manivèla, ua ceda e que i botavan era hariá daguens e, après, en tot virar, que’s porgava. Aquò qu’é mès petit. Qu’é nà hèr bricòlas, qué. Alavetz que botatz era hariá aquí daguens. E après, aquí que porgatz. Alavetz era hariá que cai e eth bren que demòra daguens.
Alavetz aquí qu’avetz era hariá dejós e aquí que i a eth bren, dessús. N’a cap era mèma color ! Voilà. Aquí era hariá qu’é prèsta nà hèr pescajons o pan. Nà codinar, qué. E aquí qu’é fina, aquera ! Voilà.

55’55 : istuèras deth curè de Casavèth e de Janon

Jean-Paul Ferré, enquêteur

JPF-09[SL-Ca-Pf1]

EOC 6

Eth Ostau Comengés

octobre 2009

Texte/html

gascon

Texte

Cazavet

1951

Cazavet