Collecte de Claude - (Arbas) 2

Collecte de Claude - (Arbas) 2

Cuisine (porc)

Maïs

Guerre mondiale (1914-1918)

Eau courante

Toponymie

Charbonniers

Ours

Pastoralisme

Pauvreté

Monnaie

Elevage (aspects économiques)

Relations entre vallées

Colporteur et colportage

00'01 : Eras hèsta deth pòrc
Deman, dimars, que vam aucíder eth pòrc.
Eth diluns, Mamà e era gran-mair qu’aucideren eras garias nà hèr eth bolhon, duas lapinas nà hèr eth civet e eths porets qu’èran ath engreishament dempuish un mes e miei. Eras duas hemnas n’oblièren cap de hèr eth sanquet nath sopar deth ser.
Ena setmana, Papà e jo que mírem era mèt a trempar (gohar), preparèrem eth buès nà hèr borir era aiga enà codinar eth pòrc.
Eth dimars de maitins, que mos levèrem a siés oras nà mólher, suenhar eras vacas e eras oelhas, balejar era granja. A nau oras, tot qu’èra prèst. Gilbèrt, eth escanaire, qu’arribèc, dab eths sòns cotèths e arrascluèrs plegadis en sòn devantau. Arribèren eths òmes e eras hemnas. Eras hemnas que partiren ara codina e, dab Papà, eths òmes qu’anèren dejunar. Après eth dejunar, dus òmes e Gilbèrt qu’entrèren en pàrrec deth pòrc. Dus òmes qu’atrapèren eras aurelhas. Gilbèrt que’n profitèc nà passar ua còrda en musèth deth pòrc que s’èra botat a cuinar. Un còp aquera prisa hèta, eth pòrc que hoc metrisat. Eths òmes que coshèren delictament eth pòrc sus era mèt. Abans d’èster sagnat, ua hemna qu’arribèc en dab un caudèr nà amassar eth sang. Tot qu’é prèst nà aucide’u.
Gilbèrt sagnèc eth pòrc e Marià qu’amassèc eth sang en tot pastà’u. Un còp mòrt, era mòda vò que l’òm pesa eth pòrc nà hèr plaser ara patrona e nà saber eth que serà eth mès gròs deth vilatge.
Après, que pengèrem eth pòrc, après passat eth palanc sus ua potra e, autanlèu, duas hemnas qu’arribèren dab ua brèça protejada dab torshons, nà arrecéber eth vente. E autanlèu, que partiren en arriu nà lavar eth vente e, pendent aqueth temps, Memé e Mamà que hadian eth dinnar. Gilbèrt balhèc era vianda nà hèr eras trufas e nà hèr era tripa que codérem pendent eth dinnar. Que cau aucíder eth pòrc ara lua vielha. Eras hemnas indisposadas non tocavan cap ara vianda.
De cap a ua ora, tot eth monde que’s met a taula. Qu’obliguèrem era gran-mair a botà’s a taula. Mamà e duas hemnas que restèren ena codina nà servir eth arrepèish que’s passava ena sala de minjar. Eth arrepèish que’s composava de :
- bolhon dab vermicèli fin « Rivoire et Carré »
- cambalhon
- saucissòt : eth sac
- ueus ath mimòsà
- garia borida
- borit en dab farcit
- eth civet (aquiu, que i avec un arrèst).
Qu’arribèren après eras trufas dab eras carboadas herescas deth pòrc dit « fricassée », eths porets arrostidis dab salada, eth hormatge, un flanc, eth arriz ath lèt, cafè e aiga de vita. Sus era taula, ua carafa d’aiga naths dròlles e eras hemnas. Eths òmes non bevian cap que vin. Après eth cafè bevut, eras hemnas levèren era taula e deishèren era aiga de vita. Eths òmes que’s miren a jogar aras cartas, ath truc e ara manilha, e terminèren de cap a sèt oras nà anar suenhar eras bèstias e tornèren de cap a nau oras nà sopar e tastar era tripa. Era suerada que’s terminèc de cap a ua ora deth maitin.
Eth dijaus, que decopèrem eth pòrc e, eth ser, tot eth monde que tornèren nà minjar eras trufas boridas e eths heritons. Après sopar, eths òmes heren eth milhàs : un gran caudèr sus eth huec ; Mamà que botèc era grèisha e un pòc d’aiga. Un òme dab era todelha que desterava era haria misa tot doçament dinca eth monde on arribèren a ua certèna espessor. A-Ar-Cc2
Eth sac c’est le terminal de l’intestin et on le gardait pour la fête de cochon. Alors on y mettait 4 bouts de bois comme ça pour le soutenir, pour le faire sécher dessous. A-Ar-Cc2

07'50 : As.huelhar - amassar eth blat marin – 3 o 4 carretas ena granja – de cap ath 20 de novémer, on l'éffeuillait – un dizaine de personnes venait – eths òmes que tressavan e eras hemnas qu'as.huelhavan e après minjar castanhas e béver un pishic de vin – aquerò qu'èra nà hè'u secar – penjat ena codina o enes balets – un còp qu'èra sec que l'engraütavan nà hè'u mòler – haria naths pòrcs, naths anhèths

09'23 : Guèrra 1914-1918 – Eths Peluts - Eth ser, qu’èra ua abituda : que venguia cinc o siés personas. E se’n mancava un, qu’èram estonadis se perqué mancava. « Alavetz hora cap malaut ? » Ou ceci, cela… Alavetz, quan tornava, eth dia d’après :
- E perqué non as vengut, Barta ?
- Ò, que m’a vengut un tipe. E après, parlar, parlar… Uè, qu’èra tròp tard : non podí cap vénguer.
Alavetz que n’i avia d’autis : « Ò, s’as cap podut vénguer, tè, era vaca que volia vederar… » Et alors que n’i avia un, qu’èra eth gran-pair de Mademaisèla Clarós. Qu’èra un ancièn… Pèn, que l’aperàvam, eth surnom. Qu’èra un ancièn de Quatòrze e que hoc blaçat. Alavetz, quan venguian, qu’èram tres o quate joesis : « Allez, condatz-mos quauquarren dera guèrra ! » Alavetz que mos didia : « E era Eparnha – il y avait une Épargne, là - n’é cap barrada, era Eparnha, se voletz que vos conde quauquarren, anatz cercar un quilò (ua botelha de vin) ! » Alavetz, après, que condava. Que condava qu’èra estat blaçat e alavetz, abans que non arribèssa en un espitau… Quan arribèc en un espitau, ua sòr que’u demandèc de quinaarreligion hadia partida. « Je fais partie de la religion – en français alors, il le dit – qu’il me faut un pansement au plus tôt ! » E alavetz, e après, eth, que hoc mutilat, que tocava ua pension, eth praube òme (...) Après, que’s botavan en colèra, quauqu’un… « Ò, aqueth, n’a cap hèt era guèrra, qu’é estat pistonat : que’s posava aciu, que’s posava aquiu… »

Eth Shicòt, eth praube, sa pair, que hec eth aprentissatge a Sent Martòri e era tanta qu’èra arregenta a Montsaunés. Alavetz que s’i arrestava en vénguer. E que venguia de Sent Martòri a pè ! Que s’i arrestava nà béver eth cafè o dejunar. Qu’èran bien. Après, que hoc mobilizat. E que partic. Quan arribèc, qu’avia un beròi tropèu, Papà que’m didia. Quan tornèc : un papèr deth preceptor coma quoi que devia sabi cap se quant de talha. Pendent 4 ans, eth òme qu’èra en guèrra, pagava cap eths empòts. Alavetz que’u volian sesir ceci, cela. Enfin, qu’avec eras mila misèras… Après, que’m pensi que s’arrenguèc, aqueth ahèr. Mès j’ac didia : « Que’m sò batut enà qué ? Enà arren. »

Papà que’m condava. Que s’engatgèc. Qu’avia 18 ans, tot just. Quan vic… Que i avia afishas nà anar naras còlònias, tot aquerò. Aqueras afishas que’u troblèren. Que volec anar… Alavetz que s’engatgèc ena enfanteria còlòniala. E que i avia un comandant a Sent Gaudenç, quan s’engatgèc, que’u didec : « Ne partez pas là : je vais vous faire affecter dans.. Il y avait la guerre au Maroc encore, que i avia era guèrra en Marròc. N’i avec cap arren a hèr, que volec partir ena enfanteria còlòniala. Que partic. Qu’arribèc a Perpinhan. A Perpinhan, que i avia eth pair d’Escaig, tè, de Castèthviague, qu’èra capòral, qu’èra enstructur. Alavetz que s’i posèc tres meses. Que i trobèc un aute tipe d’Arbàs. E après, eth front. « Alavetz, ça ditz, aquiu, qu’èram entoradis de ners. Alavetz quan les didian, a Mamadó, " Baïonnette au canon ! " que passavan, que mos voidavan un quart d’aiguardent e allez ! » Ça ditz, « sus 50 que pujàvam, quauque còp, que devaràvam 10, quauque còp, cap. » E après, que hoc afectat, que partic en Orient. E quan partic en Orient, que prenguec un batèu, eth Châteaurenaud. E que horen torpilhats. Ça ditz : « Urosament que sabia nadar, ça ditz. » E qu’arribèren a Salonique, par’quiu. Qu’arribèren e, après, que cageren – que i avia tipes de Shen, que n’i avia d’Arbàs tanben – que cageren sus un nòble coma lieutenant. E eth nòble qu’èra sus un shivau. E ça ditz : « Nosautis, que marshàvam a pè… » Ça ditz « Aqueras montanhas, que arren, ça ditz Papà, parquí-enlà, que i calia anar. » Que passèren quate dias sense minjar e eths mulets que pishavan eth sang. E que i avia aqueth nòble, De Lassalle, e que i avia un capòral de Shen, Lafont, que hec tot eth Orient dab Papà. Que’u didec eth nòble : « Vous savez, Laffont, vos galons de laine ne pèsent pas lourd. » Et l’autre en patois… Eth aute, en patuès, que didec enà Papà : « Se sabia se m’emmèrda, dab eths mèns galons de lan ! » E après, qu’arribèren nà… Qu’arribèren a Ròma e qu’avian eths pès plegadis en enas telas deras tentas, n’avian cap mès solièrs. E qu’atrapèren eth paludisme

17'20 : Era aiga e Toponimia – eths deth Shicòt qu'anavan cercar era aiga enà béver ena Tona (canal de Trencon)


Era Canavera deth Còmte
Eth Còmte qu’avia hèt ua paishèra en arriu e qu’avia ua arrigòla que travessava tot eth prat e, en faça era maison, presque, que i avia hèt ua canavera en buès e eth monde qu’anavan cercar era aigua aquiu, nà béver.

Era Hont dera Cabiròla
Que i avia ua hont sus era arrota de Hogaron, Era Cabiròla, qu’anàvam, en faça era maison de Mondèla.

Era Hont dera Mòla
I anàvam cap tròp pr’amor que i avia eras bòrdas damont.
Era usina electrica - paishèra davath Chinchoret nà alimentar eras maisons d'Arbàs – arribda dera aiga enas maisons – Madama Bataille que non volia cap prénguer era aiga laguens -

En Gorga, i avia cap bric d’aiga. Que l’anavan cercar a còp de seòs en arriu.
Eth Vacalar : Qu’èra de Shonha, aquerò : un gran prat. Après, en tot pujar, que i a Era lengua Estreta. E alavetz qu’anavan hèr béver eras vacas aquiu, Jean (de Gorga). E que prenguian era aigua davath… Qu’èra un prat. Ara, qu’é arrominguèras.

23'00 : Carboèras – emplaçament de còsta eth Pont de Larcan –
23'33 :Eth Shicòt n'é cap jàmes sortit d'Arbàs – qu'anec un còp a Bordèu véder era sua hilha – pas poder cagar enes cabinets, qu'anec darrèr un bosquet de pins

24'38 : Guèrra 1939-1945 – 11 d'aost 1944 – en gotèr de Mequèca que I vic un tipa plan embestiat – era velha que hadíam carbon davath deth Maquís – nara véder eras goelhas ara montanha – anar dromir a casa – hèr bicicleta ena cort pendent que sa mair èra en casau – arribada d'ua vuetura alemanada – eth vesin que dejunec e un Aleman que'u seguia, que hugec cap ath Dòç – eths maquís que devian hèr manubras – Jean de Gorga que guarava eras vacas en Vergè comprenguec qu'èra pas ua manubra ( un putèn de pet sus un hag) – son pair diguec eths boches qu'atacan – que s'arrepleguèren enes bòsques– enténer a mitralhar – eth avion qu'arrodava enà fotografiar – Maquís dera darrèra ora – Un desertur de 1914 partit en Espanha – eras balas que les volian tocar -

30'28 : Rapòrt dab eths parents – Vossejar o tutejar eths parents – sa mair que diguia vos ara sua mair – son pair que diguia tua ara sua mair – didia vos a son gran-pair

31'19 : Eras velhadas -eth monde venguian velhar a casa sua -

31'40 : Eth os :Papà que hoc eslevat… Eths mèns gran-parentis, deth costat de Papà, qu’èran voiatjurs. Alavetz qu’èra ua sòr dera gran-mair, ena Baderca, en çò de Coledís, qu’eslevèc enà Papà. E alavetz que guarava eras oelhas, delà aquiu, Papà, deth costat deth Plan d’Atgòla, en dab joesis dera Baderca. Eth pair deth Chicòt, Adòlfa, que devarava de Cuanca, dab eras oelhas. Que les didec : « Que i a eth os ! Jo, que devari ! » E Papà qu’avia un fusilh a piston. Ça ditz :
- Tu, ja t’i pòdes posar : qu’as un fusilh !
- Òi-dà, qu’è un fusilh, ja ! Mès qu’é cargat enara lèbe. N’é cap cargat enath os !
Papà que’m condava que hadian eras balas en plomb, en ua trufa. Que botavan eth plomb tot caud en mola dera trufa. E ça ditz : « Que mo’n anèrem. » Quan virem a arribar totas aqueras oelhas, eth monde dera Baderca :
- E qué i a ? E qué i a ?
- Que i a eth os ! Que i a eth os !
Que i voleren creir e, après, que saberen qu’eth Chicòt qu’avia hèt ua blaga en dider-les que i avia eth os.


33'31 :eth goelhèr – vita de d'autis còps
Que n’i avia un que demorava en Çò de Shonha, aquiu. Qu’èra ua bona bòrda, ua bona maison. Que i avia un oncle que hadia eth oelhèr e que demorava derrèr Penablanca, ath damont deth plan d’Atgòla, en Cuanca, que s’apèra. Que i avia ua bèra bòrda, eras oelhas se las botava en bòsc e, eth, que s’i avia hèt ua pèça, un casau, e que i hadia era èrba. Devarava cap que quan nhevava.
Eth barricòt de vin vueitat. (barricòt de vin deishat petns caçaires de palomas e bevut per aqueth goelhèr)..

35'08 : Eth vin e era vinha : béver mes vin que aiga – cap tròpd'aiga peras maisons – vinhas plantadas pendent era Guèrra (ibridas) – que durèc 5 ans, hadia bèth ara tardor– abans era guèrra quauqu'un camirog sus auderòts; no's podia cap béver, arriguèren tot aquò – eth darrèr còp qu'acabèren de vrenhar dab era nhèu – dificultats ena hèr borir – botar sucre enà hèr borir (anar crompar 100kg de sucre eena espiceria qu'ac volia pas véner) – qu'èra vinagre, que l'arriguèren – 750 pès e dinca 1500 l de vin (vinha de Tarrojas) – vinhas plantadas a 1m, a hautor deth vente deras vacas …

37'59 : Praubèr, Argent – era moneda - véner ua bèstia entà pagar eth medecin o ua oporacion ena clinica (apendicita) – cap de retrètas – son pair factur (Arbàs – Herranh) – eths sòuses – plaçar era moneda e véner tot çò que podian – víver en un pàrrec de pòrc – crompar bestiar en pistòlas - 10 000 Fr eth parelh de vacas suissas -

40'45 : eth bestiar- vacas e goelhas – era vaca qu'èra guardadas, véner 5 o 6 goelhas quan avian besonh de moneda – vacas grisas que volian pas abaishar era lèt – bohar-les en cuu dab un tuièu de sabuquèr nà hèr-las abaishar era lèt enà portar 4 o 5 botelhas de lèt – vacas grisas, pas plan de mascardas – vaca grisa : raça luishonesa – mascardas cap ara plana -

42'25 : Relacions e rivalitats entre vilatges : era vita que cambiava a Castèthviague – ils étaient plus riches – Mes de solelh, mes de planèr – eth monde vivian deth bòsc (lenha) – Relacions e rivalitats Arbàs/Castèthviague – monde de Castèth viague fenhantis (4 cafès tostemps pleïs) - Batalha : quauqu'ua bonas maisons mès a partir de Fòs que les aperavan «eth monde deth taron» (tot plen de hauguèra)-

44'25 : Eths Voiatjurs de Hograon - Hogaron : vilatge arrishe – un voiatjur en cada maison -
partian a dus shivaus e ua carreta e que shinavan deth costat d'Agen, pujavan dinca ara Normandie (colporturs) - qu'avian gròssi shivaus - dromian ena carreta – especialitat de Hogaron, en Herranh tanben que n'i avia quauqu'un – pagar un patanta – «Eth vent de Hogaron n'amia cap arren de bon» - abans era guèrra qu'avian vueturas – partian en mes de marçs (Pascas) e tornavan a Totsants – istoèra d'un shivau que s'ambalèc a Potièr, que s'entornièc eth torn d'ua estatua a Potièrs , un bovièr que'u sautèc dessús senon que les des.hadia tot era carreta – aver moneda enà poder hèr dad eths maquinhons quean les moria un shivau -

Jean-Paul Ferré, enquêteur

31[AS-Ar-Cc2]

Eth Ostau Comengés

29-09-2004

Texte/html

gascon

Texte

Arbas

04/07/1928

Arbas