Collecte de Roger et Louis - (Arbas)

Collecte de Roger et Louis - (Arbas)

Gascon (sociolinguistique)

École publique

Chansons

Maçonnerie

Toponymie

Guerre mondiale (1914-1918)

Guerre mondiale (1939-1945) -- Histoire

Poésie

1’20 : era electricitat en Arbàs – Trenca /Trencon :prumèra maison a aver era electricitat, véner maisons Jamatan e en Sent-Alòi enà poder pagar -montar ua paishèra en un canal e un tuièu en hèr entà amiar era aiga en ua turbina – eras autas maisons qu’averen sòuses deth Estat peths dròlles aucidi nara Guèrra de 1914

Que me’n brembi, jo, de Trencon, deth pair d’Eloi. Qu’èra un òme, que hadia uns brolhs coma un taure, me’n brembi. E de Marie de Trenca, era sua hemna. Qu’avem guarat eras vacas enas Tirassas dab era, quant de còps ! A-Ar-Ol4


02’55 : Sociolinguistica
- Que parlam patuès dab quauque copains a Castèthviague : Dubuc. E après, eth aute, Dencausse, qu’é mòrt. E n’i as cap d’autis : eth mèra non parla cap patuès. A-Ar-Ar1
- Arrés mès non parla patuès. A Arbàs, que’t didi, n’i a cap que jo e era hemna que parlam patuès. E Jean e André. Après, tròba’m d’autis ! A-Ar-Ol4
- Marcel. Que mos parlam patuès, dab Marcel. A-Ar-Ar1
- Oui mès, eth, en dab Georgette, que parlan francés. A-Ar-Ol4
- En dab Irénée, que mos parlam patuès tanben. Mès, a casa lor, eris, parlan cap aquera lenga. A-Ar-Ar2
- E que la vòn arressucitar, n’é cap possible… Qu’é tròp tard. A-Ar-Ol4

Mes parents parlaient patois. Moi, quand je suis arrivé à 5 ans, je savais pas parler français. Mais il a fallu apprendre. Et vite. Et, en plus, j’étais gaucher, j’écrivais avec la main gauche. Il a fallu abandonner ça au plus vite. A-Ar-Ol4

- Eths dròlles deth nòste atge, quan èram dehòra, que mos parlàvam patuès. A-Ar-Ar1
- Ta pair e ta mair parlavan patuès. A-Ar-Ol4
- Eris, oui. A-Ar-Ar1
- Qu’as Denise de Gorga, quan venguec de Gorga, coneguia cap un mot de francés. A-Ar-Ol4

Quan l’enguli (era hemna), n’é cap en francés : qu’é en patuès ! A-Ar-Ol4

Per un Torn de França, eth abans-derrèr, qu’anèrem ath Pont dera Ola, nà veir-les passar. Qu’èram assietadis abans dera stèla d’aqueth corrur italièn mòrt aquiu, ara ombra, en ua paret. Era arrota que virava. Qu’arriba un grope de Sent Gaudenç. Era hemna que comença de díder dus mots en patuès. Elle a dit :
- Sarrem-mos ! Sarrem-mos !
- Assietatz-vos aquiu.
Je leur ai dit en français mais elle s’était identifiée. Je lui ai donné la place. Autrement, je lui aurais pas donné la place. A-Ar-Ar1

Vous avez ma fille, quand on parle patois, elle comprend mais elle sait pas parler un mot de patois. Les enfants, ils disent : « Papy et Mamie, ils parlent une langue, je sais pas ce que c’est : on comprend rien. » A-Ar-Ol4
Eths que son partits deh país mèsqu’n contunhat de parlar patuès

Se pòt servir a quauquarren de parlar patuès ?
Enà indentifiar-mos. Quan trebalhàvam ath bòrd dera arrota, en eths shantièrs, un tipe que volia un bon arrensenhament, que sabia méter un mot en patuès. L’avem cap james trompat, en aqueth. A-Ar-Ar1
Que mos permet d’identifiar-mos. « Tè, aqueth, qu’é de Herran. » En Herran, eras hemnas que diden « E praubina ! » E’s ditz cap en lòc mès. A-Ar-Ar1

Era mia hemna qu’a ua sòr en Arièja, a Molins. Que’s telefònan mès en patuès ! A-Ar-Ol4

- E Saliás : nosautis, que didem Saliiias (...) Encara, coma eths de Castèthviague, que’s foten de nosautis, en díder ua gariiia. A-Ar-Ol4
- Que mos ac an arrelevat, aquerò. A-Ar-Ar1

Un joés qu’a enveja d’aprénguer a parlar patuès, se’u pòt servir aquò ?
Oui o pòt cap portar prejudici. Qu’é dejà ua bèra causa. A-Ar-Ar1

Qu’avetz era devisa de Gastòn Febus : « Tòca’i se gausas ! » : « Tòca’i se gòsas ! » Donc, le patois béarnais, on le comprend. A-Ar-Ol4

Quan hi eth servici militari (…), eth capitani qu’èra un Paluès (…) Un bèth dia, que’m hè aperar : « Tè, Abéjean, tu vas pas de rengager. Tu t’en reviens chez toi. Si tu te rengages, tu vas aller te faire tuer en Indochine. » Non l’auria cap james dit un mot de patuès, non m’auria cap parlat james atau. A-Ar-Ar1

11’10 : era bicicleta après eth Cerificat d’estudis ,era sua crompada a Aspèth 450 Fr ancièns

11’35 :Sociolinguistica (seguida)
C’est notre langue. Qu’é era nòsta lengua. A-Ar-Ar1
Ara epòca, que i avia Catinou e Jacouti. Qu’èra patuès tolosenc. E donc, jo, eth patuès, n’è cap james sabut lege’u. Papà que’u legia corrament eth patuès e, jo, n’è cap james sabut. A-Ar-Ol4

A Aspèth, qu’aprenguen naths dròlles a parlar patuès, en colètge.
E ben, qu’ac cau. Qu’é ua bona causa. A-Ar-Ar1

Nà apréner a parlar patuès era familha, que caleria qu’eths parents parlèssan patuès. A-Ar-Ol4

D’autis còps – ara, qu’é ara mòda – parlar patuès, qu’èras un païsan : n’èras cap bon enà arren. Qu’èra presque degradent de parlar patuès. A-Ar-Ol4

- Qu’ac vedi mau partit. A-Ar-Ol4
- Òm sap cap jàmes. A-Ar-Ar1
- Non. Era prumèra deras causas, nà apréner era mainadèra, que cau qu’eths parents, enter eris, parlan patuès, pas apréner ara escòla. Solament, qu’é finit aquerò. Qu’é finit e qu’é finit. A-Ar-Ol4

Qu’as aqueth que parla ath dimenge, ara telé, t’i comprengui cap arren dethçò que ditz. A-Ar-Ol4

- Eths que venguen après nosautis, enà apreciar aqueras cançons pireneènas, que cau que conegan un patuès, quan mèma, enà trobà’c beròi. A-Ar-Ar1
- Era famusa cançon de Gaston Febus, aquiu, « Aqueras montanhas que tan nautas son ». D’abòrd, ara epòca de Gaston Febus, eth francés n’existava cap. Que parlavan patuès.

Qu’è hèt eths shantièrs de joenessa, que n’i avia deth Lòt. Que parlavan patuès enter eris. Se vas voler comprénguer aqueth patuès, que podias tostemps córrer ua estona. A-Ar-Ol4

15’20 : cançon : Aqueras montanhas (eth Shicòt que canta era version apresa pera sua mair) : Se cantas que cantes, cantas per io, cantas per ua auta, qu’ès al près de io – cançon atribuada a Gaston Febús- cançon presenta tot ath long deras montanhas, de Pau a Foish –

16’02 : Sociolinguistica (seguida) : le patois béarnais peut se comprendre – eth Vasco sentit coma diferent -

N’i a cap sonque quauque mot deth nòste patuès cap a Arcaishon. I a quauque mot encara. Ja’s pòt tanben qu’eths tipes qu’anavan nà plantar era vinha que i avessan parlat, en Medòc, aquera lengua. A-Ar-Ar1

16’40 : anar hotjar eras vinhas de Bordèu (en ame ua marra (gròssa trenca) - partian a pè
17’’10 : eth arair, anacètra dera mossa- deishat dehòra en ua maison, coma ua hotjziradam un cotèth que vira d’un costat o deth aute ( dus versoèrs), nà laurar
18’18 : maçon dempús 1946 e gué qu’ac hè encara
19’47 : anar votar – reflexion sus era Constitucion Europenca (referendum) –avantatges e inconvenients dera Union Europenca –

21’44 : Toponimia quartièr de Senta Anna Senta Anna
Que i avia ua capèra, pareish, aquiu. A-Ar-Ol4 – terrassaments : trobèren traças de mòta.
Eth camin dera Gota (que va sortir ena Gota de Vertelha) de cap a Sent Alòi– Era Teularia – Eth Cortelh de Tàpia, eth Cortelh de Davath – eth cortelh deths Verdolets – eth filon argilò-calcari dera Teularia
25’03 : Contruccions deras maisons d’Arbàs : bardar dambe tèrra argilosa dethJinjoret enà boishoar traucs ena shumenèia – maisons sense mortèr : mortèr d’agaça (pèira e tèrra) - pèira, tap, bardar (prestir n’ame eths pès) : Qu’avian hèt un trauc ena granja. Qu’anavan cercar tèrra sai cap se on, tèrra jauna, e que i èra aqueth Tarèr. Que metian aigua aquiu (…) E Mamà, qu’èra hòla. Eth pòrro, que’u metíam devant casa, sus un ahèr. Tarèr, qu’avia tostemps set tanben, dab aqueris pès, pleiis d’aqueth bard, qu’anava béver en pòrro. Mamà qu’èra hòla (…) Qu’ac bardavan en dab eths pès. Ué, qu’ac haria en dab bòtas. Alavetz, existavan cap. A-Ar-Ol4
- E pè-nuts. Que calia qu’eth bard passèssa entram eths dits deths pès. A-Ar-Ar1
- Qu’ac calia pro mòth mès pas tròp. A-Ar-Ol4
– pèiras gròssas enas cantoadas, eth çò d’aute qu’èra peiròtas -

Eth Dòs
En aquera carrièra de Shonha, que’n tiravan eras lòsas espessas. Que’n hadian eths ponts, tot aquerò. A-Ar-Ar1
Pèira venuda – Eth Jinjoret
Eth Horcàs
Aquiu, que’m pensi que vedi se on an tirat eras pèiras. Que n’i a encara mèma, aquiu, còsta eth camin que va nath còth deth Vaquèr, sabes. A-Ar-Ol4

- Que i é eth trauc, ath cap deth tuc de Masquèra, deth tap. Eth tap, que’u tiravan deth tuc de Masquèra, enà bastir. Premor eth sòn quartièr [deth Chicòt] qu’é hèt en dab tap. A-Ar-Ar1
- Que l’apèran Eth cortiu deth Tap. Perqué ? Premor qu’é hèt en dab tap, eras maisons, eras parets. A-Ar-Ol4
- Qu’èra mens hered qu’era pèira. A-Ar-Ar1
- E mès facile trebalhar. Après, eth tap qu’é refractari nath huec. A-Ar-Ol4

31’10 : Toponimia : Noms de maisons :
Qu’ac aperavan, ethçò deth sòn gran-pair [de Roger Abéjean], ethçò de Maiquèla. Qu’èra eth sòn gran-pair. Qu’èra maçon tanben. A-Ar-Ol4 – çò de Blasi – era hont deth Vidauet (entà guarir eth estomac) -

Coma aquerò : qu’èra un cafè. Que s’apèra Ethçò deth Clèr premor que l’aperàvam Eth Clèr. Premor qu’avia un oncle que s’aperava eth notari alavetz, eth, que l’aperèren Eth Clèr ! A-Ar-Ol4

Ethçò de Logarra, ara epòca, que s’aperava Ethçò de Titonha. A-Ar-Ol4
Ethçò de Josepon
Ethçò de Shandrina (espiceria)
Ethçò deth Shicòt

34’06 :Eths nòbles deth castèth de Gorga : eth nom dera maison athçò dera Mòta que vend eth castèth de Montgalhard qu’èra en còth dera Mòta, hoc des-hèt per Richelieu, eths nobles que montèren era verariá en Gorga e que hèren Montgalhard e Grenier, Era Mòta que ven d’aqueth castèth de Montgalhard (maison borgesa)– branca catolica e branca protestanta en aquera familha (verièrs) – INRI sus era pòrta dera entrada– eth pair de Louis Ortet que’s brembava d’aver vist eth mòbles deth castèth de Gorga venuts aras enchèrasv- Pau de Hag (eth usurièr) – castèth venut aras enchèras, eths nobles n’averen pas descendença – eth noble de Goga que partia condar fleurette aras goelhèras – era hemna que diguia nath can : “sit u savais parler, que de choses tu me raconterais...” – vielh que’s cagava dessús, que’u meteren pelhas : “Toi qui a tant aimé les robes, tu en as maintenant !” – eth dalhaires deth Camp, era chatelèna que les auèitava pera hièstra – quan hialavan, que les demandèc era chatelèna : “ Mais pourquoi vous affutez ? – Vous avez Madame, c’est aussi difficle de faucher sans aflutter que de faire foutre sans bander – Et bien afftez souvent mes enfants ” ça les hec – condat per Albèrt deths Bordalèrs

37’17 : Pau de Hag – contra-mèstre quan heren era rota de Herran –istoèra de Pau de Hag e deth curè – pareish qu’èra un usurièr – qu’èra deth Maneshal (Jean Batalha, Era Boisha d’Eloi) : prestèc moneda après que hèc expropriar -

38’36 : Toponimia :
Era Boisha
- de Lubet (maison de Shens d’Avath)
- Qu’é eth sol prat planèr d’Arbàs. A-Ar-Ar1
- Qu’èra un terren de fòtbal ara epòca. Que i hadian ath fòtbal. A-Ar-Ol4
Fernand de Gorga (vivia a çò de Pau de Hag) arrecuelhut per ua arregenta pendent era guèrra -

42’23 : Era agricultura : èster paisan n’é cap un desaunor – evolucion dera apelacion : serf – paisan – agriculteur, chef d’entreprise – mólher ara man 30 L de lèt,que guanhavan autant coma un maçon dera epòca – comparason n’ame ara –

44’37: Guèrra 1939-1945 : Eths Alemans que passèren eth 11 d’aost – qu’avavan cramar era Baderca – que vedec a pujar eras colonas (Roger Abejean), ua per Hogaron, era auta peth aute costat- hemnas amagadas en ua palanca – anar en cap deth Dòç entà véder a passar era colona – qu’èran soldats mongòls – Gaetano, un Espanhòu qu’avertic a Louis Ortet d’anaren Shishon, que i partiren n’ame eras vacas – era plaça plia de camions e d’Alemans – tornar partir n’ame eth bestiar de cap a Planca – que devián tornar eth 15 d’Aost (debarcament de Provença), que’s tornèren amagar mès finalament venguèren cap – era responsabilitat deth maquis que tirèx sus era Das Reich que pujava en Normandia, que les caliá dishar passer -4 o 5dias abans era Baderca, un petit avion nere qu’entornièc tota ua vrespada,que devia fotografiar – era colona que passèc peth còth dera Peirèra, entram era Còra e eth Viraudèth, tot dret dincath malh dera Gorrussa, nà tornar devarar sus eth Plan d’Ancòra –

Era hemna vielha sortida de Tolosa de paur deths bombardaments – eths deth Shicòt que se’n anèren enà Shoar – amagar ua vesia vielha – eth ecò deth huec d’artifici que’u hec pensar ath brut deths canons quan tirèren ara Baderca – tiravan ath mortièr – prumèra bòda cramada, era de Minà, ath Cap deth Saut

51’35 : Guèrra de 1914-1918 : En Hogaron, eths joesis que horen aucidis praticament totis. A-Ar-Ar1
Jo, que n’è entenut a parlar. Tè, qu’as Gaston deth Porterés, Elie de Shandres. Eth bèu-pair, eth ser deth huec d’artifici, non podia cap demorar aquiu : que s’anava amagar d’enténer aqueras explosions. Que s’anava amagar ath còr dera sala deth cafè deth Clèr. Que condan que tirava, que hicava obuses de 75. Un aute que’u toquèc aquiu : « Arrèsta ! Era guèrra qu’é acabada, ça’u hec. » A-Ar-Ol4

Eths milions de mòrtis dera Quatòrze, qu’èra tot agriculturs. Papà n’èra cap agricultur. Qu’èra maréchal-ferrand. N’a cap conegut james eras tranchadas, mèma Pierron d’Estadens, que’u didia : « Tu, ja t’ac virères a plaser. » A-Ar-Ol4
Que la hec, era guèrra, eth vòste pair ?
Que hec era guèrra mès que la hadia au train des équipages ou bien amiar… Mès pas enas tranchadas. Papà, ça ditz : « çò que mès me desgostava, aqueris shivaus mòrtis, que les calia copar. E après, portar-les en còth enà hèr era vianda naths soldats. » - eth son pair que podia pas mès minjar shivau après aquò A-Ar-Ol4
Era armada , sense jàmes tocar ua arma – eras brèlas (mulas arabas, Royal Brel Force, debarcament d’Italia) – eths bicons (pèth de crabas nath soldats que veguian deras colonias (ath front deth Levant) – manca de reconeishança dera França per rapòrt ad aqueth monde – Era Algeria – La ligne Maginot contorniada –

58’38 : eth trebalh de transmission dera lenga e dera memòria

01’00’03 : Poèmas en patuès : Eleccions Municipalas a Arbàs : Alavetz, que i avia monde a Arbàs. Alavetz, naras municipalas, que i avia duas listas. Ua passèc cap. Alavetz qu’avian hèt poèmas en patuès. En aqueste, nà La Illa, que’u dideren açò : « E tu, Pépin dera Illa, consilièr dera Teularia, adjuent de Coma de Mata, no’n sabes cap mès lonh qu’era joata. »
« E tu, Baròna deth Landèr, que pudes coma ethçò que hès per derrèr. A cada arreunion, que’t calerà un quilò de savon. »
« E tu, Petiton deth Massèr, qu’ès bèstia coma un paèr. A cada arreunion, que’t haràn ténguer eth calelh. »
« Eth dotzième, que i meteren enà Nanon premor n’avia cap qu’un colhon. »
E que n’i avia un que devia èster un pishic mès deth aute bòrd : « E tu… », aqueth : eth pair de Joseph de Mange. « E tu, qué i vòs hèr, dab aqueris 11 pècs ? »
« E tu, Castex de Tranon, que’t hès un pishic tròp poliçon. » Sai cap ce que i avia… Qu’é Mamà que m’ac avia condat, aquerò.
« E tu, Semiòn d’Arrobèrt, que venerias era tua onorabilitat per un platet de mundat »
Dab ua barra, que trucava, nà començar era messa. « E tu, Louis de Lougarre, dab era barra, que valeria mès qu’avessas eth vente plan sadoth qu’abilhat d’arrog. » A-Ar-Ol4
- Que hadia eth sacristèn… A-Ar-Ar1
- Abilhat d’arrog. A-Ar-Ol4 [çò de Titonha]

Jean-Paul Ferré, enquêteur

Eth Ostau Comengés

Texte/html

gascon

Texte

Arbas

1930

Arbas