Collecte de Berthe - (Chein-Dessus)

Collecte de Berthe - (Chein-Dessus)

Toponymie

Gascon (sociolinguistique)

Littérature gasconne

Noël

Loup

Pauvreté

Carnaval

00'00 : Toponimia – neishuda a EstandensSobriquets – çò de Momàs : maison crompada peths bèris parents e reparacions en 1929 – que's cramèc era net de Nadau 1915 (eth patrons qu'èran en America)

02'28 : Sociolinguistica
E avetz aprés a parlar patuès alavetz ?
Qui jo ?
Òc.
A casa. Qu’anè enara escòla, ath atge de sies ans pr’amor qu’èra estada malauta : qu’avia ua pneumonie ath atge de quate ans era apendicita a cinc ans. Qu’anè enara escòla a sies ans e sabiá cap parlar un mot de francés. Qu’aprení, era sòr que’m comencèc de balhar quauque nocion mès (…) j’ai appris à l’école.
Eth patuès, no’u caliá cap parlar ena escòla ?
A non. Caliá cap avisà’s de parlar patuès ena escòla !
Senon, qué s’i passava ?
Ò, que mos aurián punits (...) Qu’èran quan mèma dera campanha, eths arregents. Que sabi que i aviá un vesin de casa, qu’a un an de mès que jo. Jo, i èra cap,qu’é era sòr que m’ac avia arrecondat. Eths permèris diás qu’anè enara escòla, que s’esgüejava, que se’n voliá tornar, enà vrespalhar. E après que volia anar veir a « Mam », era gran-mair que l’aperavan « Mam ». Que volia anar veir a « Mam ». « Après, que vau tornar », que’u didiá nara arregenta. « Ò, ça’u ditz era arregenta, ací, se’n cau cap anar. Ací, que cau demorar. » Que l’ac aviá dit en patuès. Era arregenta qu’èra d’Ancauça… de Soeish. E eth arregent, d’Ancauça.

04'00 : Agricultura - totos qu'èran agricultrurs – eth arreprensentants – vacas per totas eras maisons

04'45 : Sociolinguistica (seguida) –
E eth patuès, que l’avetz parlat ena vòsta vita, tostemps ?
E ben, quan me maridè, que parlava francés. Ací, eth men òme, dab eths sòns parents, que’m pensi que l’avián parlat francés a eth, tot joen, alavetz qu’èran a l’aise pertot, en francés e en patuès. Jo, dab eth òme, quan mos maridèrem, que mos parlèrem francés un temps e, après, que mos parlèrem patuès. E dab era sòr, quan mos telefonam, que parlam patuès. Non saberiá cap parlar francés ara sòr.

A Estadenh, qu’aviám format uá petiva còrala, un peishic de… Eths joenis que jogavan, que hadián petivas scènas en patuès. Qu’èra rigòlò coma tot !
E aué, se parlatz patuès encara ? Ací, a Shenh, se i a monde que parlan patuès ?
Que i a certènas personas, saberiá cap parlar patuès dab eris. Ça dépend de l’âge, ça dépend… Que i a certènas tèstas, n’arribi cap a parlar-les francés. Eths que’m sembla que son deth men atge, les pòdi cap parlar francés.
E aué, dab eths petivis-hils, se parlatz patuès ?
A non, non, non : francés, francés.
Quin se hè aquò ?
Uá abituda atau.

Dialògue dam eth son petit hilh entà saber se compren eth patuès

A casa, qu’aviám un anhèth tumaire alavetz que mos amusàvam dab eths vesins e jo, qu’èra era mès petiva. Córrer, aqueth anhèt que mos hadiá córrer e que i a corrent d’aire : que i ven eth aire de Pujòus. Que m’atrapè ua pneumonie. Que deviá aver sudat e dab aqueris corrents d’aires… Que’m pensè hèr eth pet.

07'06 : Sociolinguistica (seguida) :
Se pòt servir a quauquarren de parlar patuès ?
Pòt cap servir a arren.
Eths joesis no’u parlan cap mès. Qu’é uá lenga que’s va pèrder ?
Òc que’s va pèrder, aquerò. A Estadenh, que n’i a encara quauqu’un que parlan patuès mès pòquis, pòquis…
E se sabetz que s’ensenha ena escòla, aué, eth patuès e qu’òm l’apèra occitan ?
C’est pas du tout la même chose. Et encore, je sais pas Emmeline si elle en fait de l’occitan, cette année… En 6ème, elle en avait fait.
Se sabetz que i a emissions de television en patuès, eth demishe ?
Òc mès n’é cap eth nòste patuès.

Diferenças de parlar entram eths vilatges

08'25 : Paisan – nà èster agricultur que cau èster hòrt e ase - tecincalavetz, qu’avetz hèt païsana, tota era vòsta vita ?
Tostemps, tostemps. Hòrt e ase. Qu’ac didiá un cosin dera bèra-mair : « Nà èster agricultur, que cau èster hòrt e ase. » E ara, que càmbia. Hòrt, no’n cau cap èster tròp. Enfin, que’n cau èster quan mèma un peishic mès, ase, pas tròp.

Vos, s’avetz dalhat a man ?
Oui, qu’è dalhat ara dalha. Qu’avem dalhat dab era fòshusa deras vacas, qu’avem dalhat dab era mòtòfòshusa, qu’avem dalhat dab eth tractur, qu’avem cargat era èrba era vrac, que l’avem hèta en bòtas, que l’avem hèta en balas e, ara, que la hèm en balas de rombalur. En 50 ans, que i avut ua evolucion terribla.
Enà laurar ?
E laurar, que lauràvam dab uá mossa, uá mossa dab un sòc : un tirader de buès e era mossa. Après, eths mès arrishes que s’an crompat un braban. E après eth braban, que venguec eth tractur.
E qué haián coma cultura ?
Coma cultura,que hadiám de tot ! Que hadiám un peishic de blat, un peishic de civada, que semiàvam trufas, que semiàvam blat marin. A Estadens, qu’é eth blat mòro (...) e que trebalhàvam endà suenhar eth pòrc e tot çò que hadiám qu’èra endath pòrc : trufas endath pòrc, eth blat mòro endath pòrc… Quan aviám segat eth blat, que semiàvam naps endath pòrc. Abans eth ivèrn, que plantàvam caulets endath pòrc e tot qu’èra endath pòrc : bletas, semiar bletas, anar-las aclarir, tot endath pòrc.
E morisco, se’n haián ací tanben ?
Eth morisco que se’n hadiá damont, en plan d’Arraus, qu’èra mès tèrra leugèra. Jo, no n’è cap vist. Un còp que n’aviám semiat mès non dèc cap arren.

11'40 : Bàter : A Estadenh, en men quartièr, tot eth long, que i a agriculturs tota era longor de… Que començàvam ath bèth cap, que s’apèra eth quartièr dera Clin pr’amor era montanha, ath pròshe, qu’é era Clin (...) Que passava a çò deth un e, après, eth endeman, que batiám a çò deth aute, o era vrespada. Après, a casa. Après, d’autis vesins e que s’ajudavan totis. Un an, que venguiá per davath, era mashina, e d’autis ans, per damont, endà non hèr jalosis.
E que minjavan plan, eth monde, aqueth diá, non ?
Que hadiám gariá farcida e tomatas en salada. Qu’èran mès bonas que ara, tè, eras tomatas ! Porets arrostits e compòta de peras. Qu’èran eras peras dera Matalena : la bergamote. Qu’é uá petiva pera atau, qu’òm la hè còder tota ronda dab vin. Mès que s’é perdut, aquerò tanben… Perons dera Matalena, que les aperàvam. Que maduravan ara fin de juilhet. Après, pelar-les e hèr-les còder entièr, dab vin e sucre.

13'27 : Distraccions : E qué i aviá coma distraccions ?
Distraccions ? Eras es•huelhaderas : qu’òm dançava, qu’òm minjava castanhas… béver eth cafè, ara es.huelhadera deth blat mòro (...) Après, que venguián eths vesins : vénguer velhar, arrecondar istuèras, i èra cap era televison, ne eths pòstas, coma ara (…) A Estadenh, a uá epòca, que i aviá avut un crime,en 1900, n’é cap tan vielh qu’aquerò ! Qu’èra un òme vielh… Vielh, n’èra cap vielh… Que viviá dab sa mair e eth sòn hilh. Sa mair que deviá aver 75 ans, eth hilh qu’aviá 15 o 16 ans. Era hemna qu’èra mòrta. Aqueth òme que beviá. Un diá,sai cap ce que s’i passèc. Sa mair e eth dròlle que dromián amassa pr’amor qu’avián pòur. Que les anèc aucíder, talhucar-les dab era pica e portar eth tròces en ua uisha (?) en solèr, caperadis de ciendre. Que condavan aquerò e, jo,que’m fotiá era carn de gariá. Totis eths ivèrns, que tornava aquera istuèra…

15'21 : Legendas – Era caça deth Roi Arthur – quau'un qu'èra sortit de messa de Miejanet ath moment deth sanctus – istoèras de podoèras tot aquerò, après qu'entenián eth cans que lairavan en aire – condamnat a caça totas eras netses.

Eras podoèras – virà's eras podoèras

16'44 : Cantar – que cantavan enas velhadas -entà bàter : « Le Christ était cloué sur sa croix d'infamie » - cantavan pas tròp en patuès

17'23 : Sobriquets
Se coneguetz eths noms deras maisons deth quartièr (Shen d'Amont)?
Acitau, qu’é Çò de Momàs. Era auta, aquiu-davath, en faça era crotz, qu’é a Çò de Malhòu (…) Après, era auta, que’s tenguen, qu’é Çò deths Helins (…) Après, qu’é Çò de Cocèr . Après, que i a un petiu coluèr de 2 mestres 15, qu’é çò de Françoèsa (…) Après, çò deth mécanicien, qu’é Çò de Boishet. Après, qu’é Çò de Capdeton de Saunèr. Après, qu’é Çò d’Escurs. Après, era auta, qu’é Çò d’Arnautassa (…) Era auta maison, a dreta, qu’é Çò de Minòt.
Çò deth Arrasaire (çò de Botigan), çò de Batallhon – çò de Lafont (eth cafè)

20'15 : Toponimia : Momars (torn dera maison)
Ath dessús, que i a uá petiva parcèla qu’apèran Eth Campàs.
Eth prat deth Sant qu’é aquiu, ath dessús de Çò de Saunèr e de Boishet, aquiu.
Après, per-davath, que i son Eths Menèrs (Eth Menèr), Eth Cremalh, Eth Peironèc.
Pr’aquí-amont, qu’é Eras Hajas e Eths Puegs ací. Eths Hauderèrs - Adelhantz
Shampin, qu’é ath bèth cap, de cap aths bòsques. Que i a uá bòrda. Era bòrda de Shampin –Belavua – Era Abelhan (Adelhantz ?) - Eths Escarranhs, qu’é tot bòsques.

Era Passada qu’é ath davath deth camin dera Arruera e ath-dessús deth camin que va endath Pueg. Shampin qu’é plan mès amont.

Eth clòt dera Vedèra, que cau passar derrèr Çò de Malhòu e que seguitz a pena. Après, qu’é a gausha, en un clòt aquiu. -


Eth clòt d’Artiga qu’é ath cap dera Arruera, aquiu – Eth clòt de Corèth - Que i a un endret que l’apèran Eth comader de Laurença e totis que l’apèran Eth comader de Laurença. A Çò de Cocèr, que i avia uá hemna, que s’aperava Laurença. Que i guarava eras oelhas. Que comavan aquiu. Qu’èra Eth comader de Laurença.

Quan passatz peth còth deth Arriu, que i a un camin. Que començatz d’arribar en còth deth Corèth e, après, mès a dreta, qu’é era coma deths Bròcs deths Lavats.

Eth prat de Pèra qu’é aquiu-delà. - Eth Auderèr – Eth Pruaròu de damont - Eras Vernishòlas, qu’é ath ran deth arriu. - Eth Vernet -Eth Horcau - Que parlan dera tuta deth Horquet. Que i aviá uá mina de hèr. Coma Crabèra

26'46 : Sobriquets – utilisacion -
Aqueris noms, se les utilisatz encara aué ?
Non. Que les aperam coma eths abitants navèths. A çò deths Helins, qu’é a çò de Francine. Era miá hilha que s’apèra Francine… o alavetz que didi, jo, era maison de davath. L’emplegam cap plan mès, aqueth nom… Eths vielhis, de 50 ans a, qu’ac didián, a çò deths Helins. Ací tanben, que didián : « Quin vatz a çò de Momàs ? » Ací, qu’é çò de Croix, n’é cap mès Momàs. E çò de Boishet, c’est pareil, qu’é çò de Montégut. Didem cap mès çò de Boishet.

27'42 : Cambiaments peras maisons -

28'03 : Sobriquets : Après, que i avia ua petiva maison, laguens era cort de Cocèr. Que i avia uá petiva maison : qu’èra çò de Peion (des.hèta).

28'55 : Eths Ameriquèns - Se n’i a qu’èran partits en America ?
N’èran cap plan riches, sabes. E se van demorar totis aqueris que horen aucits ena guèrra de 14, i podián cap càber (…) Eths qu’averen era shança de tornar, que didián : « Qué hèn, ara ? » Devián cap podé’i víver alavetz que partián endara America o qu’avián uá plaça en vila. Qu’èra mès facile que ara endà trobar uá plaça en vila.
Se n’i a que partián enà dalhar o enà vrenhar ?
Anar vrenhar, oui. Eth men bèu-pair que i èra anat endaras vrenhas, deth costat de Besièrs.

30'36 : Industria - Qué caliá coma buès enà hèr esclòpas ?
Bedoth, noguèr, vèrn.
Eth vòste pair que’n haiá ? Alavetz, quin haiá ?
E ben, que’s trobava un tròç de buès. Que’u henia en 4, s’èra gròs. Façonar eth dehòra e, après curar, e après, quei hadiá dessenhs dessús.

31'17 : Toponimia -
Après Eth Arrivasson, qu’é Era Ièrla (prats que's dalhavan) -

31'54 : Bordalèrs – partatjar – eth bestiar deth patron e eth produit endath patron – Eth bordalèr deths Pojaus

32'51 : Rivalitats – entre quartièrs – rivalitats dambe eth quartièrs de naut - Que devián bastir era glèisa, aquiu, ara crotz de Pèira. Alavetz, eth monde de Batalha que carrejavan eth materièl, dab eth diá endà bastir era glèisa e Eths de Shen que las s’anavan cercar, endà bastir-la a Shen – era rivalitat que vivia encara non i a cap longtemps :
Ací, que les aperavan Eths Cuublancs, Eths Cuublancs de Shen. Eth Taron, qu’èra delà. Que i aviá duás hèstas localas, ara epòca : uá a Batalha, uá a Shen - duas escòlas.

34'58 -Sent Joan – eth huec s'haiá pas mes – Nadau (messa prumèra e messa segonda) -, partatjar eth solièrs - Eth men bèu-pair e era miá bèla-mair que’s conegueren a messa. Deth men temps, que i aviá duás messas : uá a sèt oras e era auta mès tard. Eths que venguián endara messa prumèra, que se’n tornavan endà balhar eths solièrs aths autis. Eths qu’anavan ena messa segonda, que s’i demoravan enas vrèspas.

36'17 : Eth os – era passada deth os - eths lops : Ací, que i aviá un gran-pair dera miá bèla-mair (...) Que s’èra anat embarrar en uá bòrda. S’èra embarrat en uá bòrda endà virà’s eth lop. Eth lop que gratava en teule. Alavetz, qu’avián un can qu’èra dreçat, que l’aperavan, sai cap ce quin l’aperavan, tè, aqueth can… Qu’aperèc eth can. Eth can, que’u botèren eth colièr ací, qu’aviá un colièr de defensa e que pugèc anar virar eth lop. Qu’èra a Coma Crabèra.

37'56 : Culturas : Ò, que i aviá agriculturs, par’aquiu-amont (de cap ath còth deth arriu). Era mair dera miá bèla-mair que moric un 14 de junh, subitament. Qu’aviá 28 ans. Que’s moric eth ser. Eth endeman, qu’èra era Adoracion a Shenh. Eth 15 de junh, qu’èra era Adoracion. Que s’aviá lavat eths pès en aver sopat. Que’s moric de mòrt subita. Pourquoi ? Je n’en sais rien. Que tornava d’erbejar sanfoen, en Malivèrda, que s’apèra. I voletz cap entrar ara e se’n sortiriá cap eth lop ! En 1902. En 1902, qu’erbejavan sanfoen, damont, aquiu. E que i semiavan trufas.
En Plan d’Arraus, ací, que hadián trufas, eth monde.

39'06 : Eth monde deth pais – que i èm virat d'esquiás ara França -

40'50 : Era lèt – eth arrepopets – quan ne'n haián 20l. Qu'èra tot eth bèth cap.
que'n haián en totas eras maisons – eth son òme que s'ocupava dera Mutuelle : Que i aviá vacas en totas eras maisons. Ara, n’i a cap mès qu’en tres maisons mès alavetz, que n’i aviá pertot. Que n’avián tres, quate, duás… E totis que hadián un peishic de lèt.

41'56 : Eras Hèiras -
E ací, on caliá anar nà véner eths vedèths ?
A Sent Gaudenç. En temps, qu’anàvam a Saliás. Que i aviá era hèira a Saliás. Que me’n brembi, jo, quan i èra era hèira, a Saliás. Qu’estacàvam eth bestiar en eths platanas deth bèth hons aciu. Era hèira de Senta Catalina qu’èra era hèira d’Aspèth. Qu’èra importenta. Que i anavan a pè, eth monde. De Herran,que passavan par’quiu, peth camin deth Còth deth Arriu. E quan crompàvam un pòrc o un vedèth, que les se n’amiàvam a pè. Anar véner eth vedèth, que l’i amiàvam a pè.
A Arbàs, que n’i aviá uá tanben, eth dissabte…
Cada dus meses. Eth prumèr dimarç, cada dus meses, que’m sembla qu’èra (…) Que i anavan eths camelòts.


43'07 : Era 2nda GM – eth Alemans ara Baderca – era 1èra GM – eth son pair arreformat - e n'avem cap plan sofrit dera guèrra – eth pan (pan de pisha)– era hame no'n sofriren cap (legumes deth casau) – molin a man a casa

45'30 : Era Codina - Que hadiám era pasta (deras crostadas). Que i botàvam ueus e hariá e lèt. E eth parfum. Après, qu’estiràvam era pasta, botà’i eth burri. Après, tornar plegar e deishar-la reposar (...) E crostadas, que’n hadiám pera hèsta uá trentiada, ara man.

Pescajons, en huec. I èra cap eth gas coma ara. Que copàvam era lenha, que copàvam era lenha atau : tarossets, endà hèr ehlama, endà hèr eths pescajons. Quan òm s’aviá cauhat eth cap aquiu, endà hèr pescajons, caliá cap sortir.

Eth milhàs tanben, quan aucidiám eth pòrc, eras aucas…

47'01 : Praubèra - Eras aucas - Que crompàvam quate aucas magras, que las embucàvam. De còps, que’n crebava uá, qu’èra un drame pr’amor n’èran cap arrishes eth monde. E qu’anàvam véner eths hitges. Papà qu’aviá anat eths hitges a Sent Gaudenç, dab eras esclòpas de buès. E que i aviá nhèu ! Anar véner eths hitges deras aucas.
Saber estauviar : Que sabián estauviar, que sabián estauviar, ara epòca. Sortián cap, vedián cap arren. I aviá cap coma ara marcats de… Ara, vos ven cap era idèa de pedaçar… Que’u fotetz ara pobèla. Encara passa cap mès cap de shifonièr… Bèth temps a, que passavan eths shifonièrs, endà amassar eths pelhòts, ara, passan cap mès. E eras pèths de lapin.


48'02 : Carnaval :
Que mos deguisàvam atau, endà arríder, anar a çò deth monde qu’arridiám.
Dab qué vos deguisàvatz ?
Dab qué ? Hèr un masque dab un vielh carton e eras hemnas que s’abilhavan en òme e eths òmes en hemna. Atau, mos coneguián cap arren de qué hadiám (…) Mos hadiám cap conéguer. Demoràvam cap que mos coneguessan.
Que devián ensajar…
Endà veir s’èra un òme o uá hemna, que mos getavan quauquarren. Alavetz, eras hemnas que hèn hauda. Eths òmes, que hèn atau. Atau, que sabián s’èra un òme o uá hemna.

48'53 : Cambiaments – marchar a pè / era vuetura

49'58 : Toponimia – Era hont dera Teula

50'23 : Era aiga – hèr béver eras vacas : Acitau, nosautis, qu’aviám un potz, aquiu. Quan non haidiá tròp maishant, que tiràvam era aiga deth potz. Qu’èra eths esgots dera tèrra. N’èra cap uá sorça. Que’s tornava ramplir quan plaviá. E otroments, qu’anàvam hèr béver davath aquiu, en faça Çò de Lafont o alavetz endath clòt dera Vedèra.
Que i lavavan era harda, eras hemnas, aquiu.
Oui. Que i è anat lavar era arruscada, jo, en clòt dera vedèra. Qu’è carrejat era aiga, ací, pendent 17 ans, deth mes d’abriu 53 ath mes d’aost 69. N’aviám cap era aiga ací.

Que l’anàvam cercar davath çò de Lafont, aquiu, que i èra un arrobinet que colava, de còps. O otramens, en clòt dera vedèra. Endà tornar dab un herrat d’aiga deth Clòt dera Vedèra, caliá cap èster possiu.

Que i anavan enà arruscar ?
Que caliá anar lavar eth bassin d’abòrd pr’amor qu’èra aiga ferruginosa. Qu’èra mès jauna quan ne tornàvatz que quan anàvatz.

52'12 : Religion - Era crotz de Pèira (1771) – Eras Arrogacions -Messas taths fruts dera tèrra – Invasion d'arrats : Jo, qu’ac è entenut a condar ací. Que i aviá avut uá invasion d’arrats. Alavetz, que’s minjavan eras arrecòltas. En Plan d’Arraus, ací, que hadián trufas, eth monde. Alavetz, qu’avián hèt processions, dab eth curè. Alavetz, que cantavan : « Bohin, bohòra, ratin, ratòra… » endà hèr partir eths arrats.

52'39 : Arreproèrs - auèitar era natura : Eth trauc de Madama, qu’é aquiu. Qu’é aqueth tròç de cèu, aquiu. Eth trauc de Madama n’é cap bèth. Quan èra ner aquiu, que voliá cap hèr bèth. A Estadenh, que didiám : « Tè, que ven eth vent per Cueilàs. » Pr’amor Estadenh qu’é derrèr aquiu. « Que ven era broma per Cueilàs. »

54'32 : Cambiaments – tròp de cambiaments e n'é cap per miélhor – qu'èram mèsn urosis alavetz que ara - mes de monde que's hadia a plaser, tot a man, e propament -eth monde quen trebalhavan dab gost -

55'31 : Sociolinguistica

En ame eths dròlles, n’avetz cap james parlat patuès ?
James.
Eris que vos entenián a parlar patuès…
Eris, mos entenián. Ja’u comprenen ! mès son cap fotudis d’ajustar uá frasa (…) Que n’i a un a Estadens, qu’a eth atge deth men hilh, que parla patuès corraments, que parla tostemps patuès. Endà plan díder, que hè pèc, un peishic. Que hè arretardat. Qu’un joen parle patuès, qu’é considerat un pòc coma en arretard.

Mès ara, n’i aurà cap mès professors endà ensenhar eth patuès (…) Que caleriá qu’eths instituturs que i estèssan plegadis de joenis. Nosautis, eths nòstis arregents, qu’èra un pòsta doble, qu’èran capables de parlar patuès, totis dus mès que mos parlavan en francés.

Jean-Paul Ferré, enquêteur

JPF31-A-Sh-Cb

Eth Ostau Comengés

Texte/html

gascon

Texte

Chein-Dessus

9 avril 1934

Estadens