Collecte d’Amédée et Odette - (Chein-Dessus)

Collecte d’Amédée et Odette - (Chein-Dessus)

Gascon (sociolinguistique)

Surnaturel (sorcières)

Loup

Battage -- batteuse

Guerre mondiale (1939-1945) -- Occupation

00'00 : Sobriquets – neishuda a çò de Bèp(en aquesta maison) -
E ací, aquera maison qu’a un nom en patuès, un sobriquet ?
Que diguem « a çò de Bèp ».
Tostemps que s’é aperat atau ?
Ça’m pensi.
Totas eras maisons atau, abans, qu’avián un nom atau, non ?
Oui, oui, un sobriquet (…)
Ací, qu’é çò de Bèp. Sagarret, qu’é a casa vòsta…
E era maison… qu’é eth Parisien que l’a cropada, aquiu (…) Qu’èra Era Bordalèra.
E, a çò de Barés, qu’èra a Çò de Honhaire. E, a çò de Ferran : Martinòt.
E aqueris sobriquets, se les utilisats encara aué ?
Mens.

02'10 : Sociolinguistica
Alavetz, on avetz aprés a parlar patuès, totis dus ?
E a casa !

Tostemps a casa que vos an parlat en patuès ?
Oui. Encara, quan anèrem enara escòla, que calia parlar francés. Que sabi jo, quan passè eth certificat, que i avia un arregent – qu’èra après era guèrra – qu’èra vengut deth Nòrd, alavetz non volia cap que parlèssam patuès. Alavetz, qu’avia hèt un ahèr, qu’avia hèt un petiu bròc atau, d’aquera longor… Eth maitin, quauqu’un que l’avia. Quan entenia un aute a parlar patuès, que’u passava eth bròc, eth ahèr. E après, que s’agissia de desbarassar-se’n abans eth ser. Pr’amor, eth ser, eth qu’avia eth petiu bròc, que’u calia aprénguer ua recitacion per còr. (Que se n’arritz.)
Qu’èra refugiat deth Nòrd, se parlàvam patuès, que podíam díguer mau d’eth… N’ac volia cap, eth arregent, que parlèssam patuès, comprenia cap…

E ara, se parlatz patuès encara aué ?
En dab eths deth nòste atge, oui !
Après, eras autas generacions, non.
Eras hilhas, ací, que venguen, e donc...
Compréner, ja’u comprenen…
Ja’u comprenen e parlà’u tanben mès que parlan francés quand mèma.
Qu’òm arrecag sus eth francés.

Eth petiu-hilh que mos ditz « Parle français ».
« Je comprends pas ce que tu dis. »

Se pensatz, aué, que s’i pèrder definitivament ?
Oh oui, ça va se perdre. Que i va pèrder, si, si…

E aquera lenga, quin l’avetz aperada ? Patuès, tostemps ?
Oh oui : patois.

N’èra cap eth gascon ?
Patuès.

E ara, se sabetz qu’eth patuès, òm l’apèra occitan e que s’ensenha ena escòla ?
E ací, quan passèren eth bac, qu’avian pres l’occitan en option, voilà. Que’n sabian un pishic. Qu’èra eth debut.
A : E eth dissabte, que hèn ua emission, aquiu !

05'29 : Eths lops
Que parlavan deths lops, en temps, deths lops que minjavan eras oelhas.
Aquò, qu’é deth temps vielh.
Aquò, qu’èra vielh. Que venguian…
Que venguian ací, de còps, vénguer minjar en nòc deth pòrc !
Ethçò que sobrava…

E deth os, se n’avetz entenut a parlar ?
A : Que sabi, un còp, nosaus, qu’èram petivis… Que heren ua batuda enath os. Que le’n volian tirar. Que sabi… Papà qu’avia prestat eth fusilh enà un caçaire. Qu’avia prestat eth fusilh, aquerò, j’ac sabi e que hoc ara batuda deth os. Après, que dideren qu’eths que l’avian vist l’avian cap gosat tirar !

07'58 : Colporturs e vagabonds
E monde, se’n passava : colporturs o vagabonds, deth temps vielh ?
Quan èram petivis, ja’n passava quauqu’un. Des vagabonds, il en passait. Que passava Baptiston.
Qui èra aqueste ? Qué haiá ?
Que passava peras maisons.
Qu’est-ce qu’il faisait ? Il avait une caisse. Qu’est-ce qu’il avait ? Il demandait à boire… Je ne sais pas d’où il venait…

Que n’i a qu’empalhavan eras cadièras…
Empalhar eras cadièras, qu’èra mès arrecent, aquerò oui.
Que i èra eth empalhaire, que i èra eth estamaire…
Que venguia un marchand de vaishèra de… La Bastide du Salat. La semaine avant la fête locale… Era setmana abans era hèsta, que passava peras maisons…
Ací, que s’enstallava ena cort d’Emile, aquiu. Vaishèra…
E que crompava pèth de lapin e pluma… e eth monde que’u crompavan vaishèra. Que venguia dera Bastida du Salat. Aquerò, n’é cap tròp vielh ! Eth, ja deu èster mòrt (...). Que l’aperàvam eth perrequèr.
Eth Bèu-frair
Mancava cap. J’arribava. Que devia véner. Que venia.
Ça rendait service. Maintenant, les peaux de lapin, on les jette…
Et puis, la vaisselle… N’anavas cap endara hèira. « Que m’avetz a casa : profitatz-ne ! » Il disait.

11'14 : Eras podoèras
Aras podoèras, ja n’i a que i credian (...) Que n’i avia un a Bòrdas, qur credia aras podoèras.
Que’n devia anar consultar ua a Arbàs, a çò de Nartus. Que l’avia dit qu’endà que s’arrealize, calia cap travessar era aigua, en tornar-se’n endà casa.
Calia cap travessar un arriu. Qu’anèc hèr un torn ! E après, tornar devarar !

12'28 : observacion dera natura – arreproèrs – Eth temps dera castanha, era montanha, eth temps dera gavèra, era arribèra -Enà Sent Andrèu... era nhèu, se non i sò ja i serè lèu – A la Sainte Catherine fais moudre ton blé par ce qu'à la Saint André le bief est gelé -

13'30 : Mòler / Eth pan :

Abans, on anavan enà hèr mòler eth blat ?
Ara fin, j’anàvam a Çò deth Munièr.
Otroments, abans, que n’i avia ua auta a Cueilàs, ath hons de Cueilàs : que l’aperavan era mòla deth Oelherat.
Après, qu’anàvam nara mòla nava.

Ací, que s’i haiá eth pan alavetz, en aquera maison, non ?
Ja s’i devia hèr mès n’ac avem cap conegut. Eth horn, ja i é, damont. Ací, era gran-mair que’s moric en 32, qu’èra era que’u hadia… Que s’acabèc atau.
D’avans, a çò deth Sagarret, ja’n hérem quauqu’un hornat ; jo, ja’m brembi. Eras vielhas que’n heren…
il y avait des grand-mères encore. Que calia que i hossan eths vielhis.

Aqueth mòble, n’é cap uá barruta ? Que i sembla un pòc…
Si, si !
Que n’i aviá uá en cada maison, non ?
Oh oui, que i èra. Que tamisàvam era haria.
Quin marchava, aquò ?
Era manivèla, qu’èra ací.
Qu’èra peth costat.
E eth tamís, qu’èra long. Qu’èra un tambor, long, ací. Era haria…
E per on la botavas, era haria ?
Era haria, per un trauc aquiu. Eth sac de haria : dessús ! E aquiu, que i avia un trauc. Aqueth trauc, en dab ua canèra, que colava en tambor. E eth tambor, ací, qu’arrodava e qu’èra un peishic en penta. Eth brenh, que colava aquiu.
E era hariá, ath hons ?
E era haria, ací, ath hons.


16'03 : Paisan e factur
E qu’avetz hèt coma mestièr ?
Païsan (…). Et quand j’étais jeune, qu’avia anat trebalhar un peishic a çò d’un menuisièr. E après, era tèrra.

E ací, qu’èram païsans ?
Oui mès, ací, Papà que’s moric, jo qu’avia dotze ans…
Après, un dia, eth factur que passèc. Que’m demandèc se volia hèr remplaçaments (...). Ath debut, que’m venguec veir un còp… se volia hèr remplaçaments. Qu’èra a Shenh (…).
Que i avia era pòsta a Shenh ?
Oui.
E on èra ? N’ac sabiá cap, aquò…
Sus era plaça. Sus era plaça, que i a ua maison de Montégut.
A costat de Mossur Maira(…). Qu’avia era tornada de Shenh.
Que comencè de hèr aquiu. Que i avia un auxiliari tanben. Ça’m didec un dia :
- Qu’è un tepèr de congets a prénguer. Se’m vòs arremplaçar ?
- Ò macarèu ! (Qu’èra eth mès de novembre.) Ja’t pòdi remplaçar.
E aquiu, ja coneguíam monde. Quan era Pòsta se barrèc, ja’m pensava : « ja cag en aigua, tot aquò… ». Après, la receveuse d’Aspet, elle a envoyé le facteur, le facteur qui passait ici… Qu’èra Lacasa. Que’m venguec veir, nà veir se volia hèr remplaçaments.
- Oh ! Et ou ?
Eth prumèr còp, que’m diguec : « A Saint-Martory. »
- Oh, ça’u didi, à Saint-Martory : non.
Pro lèu après, que tornèc : « Une petite tournée à Estadens. »
Je peux essayer…

21'09 : Toponimia
Ath bèth cap, qu’é Eth cap deth Tuc.
Eths prats verdis qu’òm ved aquiu, que son Eths Estèves.
En Estève, jo, que i è anat segar. Que i a avut blat.
En cap deth Tuc, que i avia trufas, morisco.
Ath cap deth tuc, qu’é planèr, un còp qu’òm i é, ath bèth cap. Que i avia trufas ahloridas, que i avia morisco… Qu’èra beròi.

Davath çò de verd, que s’aperava Eth Barrau e Eth prat deth Vernet. Eth prat deth Vernet qu’é mès ençà, ací. Que va dinca eth gotèr.

Delà eth prat verd, aquiu, que i a un petiu gotèr. Que l’apèran Eth gotèr dera Bordassa.
Le ruisseau de Laujòu, ací, que l’aperam Eth gotèr dera Bordassa.

Après, ath cap d’aqueth ahèr verd, qu’é eth camin que puja : qu’é Eth camin deth Horquilh. Qu’é eth camin que part d’aquiu e que puja endath cap deth Tuc.

Alavetz, deth aute costat deth camin, que i é Era Abaus e que i é Eth plan de París.

Eth camin de Hèr, que l’apèran Eth camin de Hèr pr’amor qu’é un camin estret.

Se pujatz peth camin de Hèr, a dreta, en arrelevar era rota, qu’é Eth Tojagar.

Eth Alevat - Era Pergeta – Eth Arrelòtge -

28'11 : Eras industrias
Que i èra eth munièr. Que hadia eth ressèc, davath.
Eth sòn hilh qu’èra menuisièr.
Eth sòn hilh que hadia – nosaus, quan èram joenis, de còps, era vrespada, en ivèrn, que i anàvam trebalhar – que hadia polias.
Et des skis !
Et des skis.
Et il en vendait, des poulies !

Haiá cap un pòc eth bateire ?
Si, si ! Bateire. En arressèc, que i é era batusa e eth ventader.
Après, que’n crompèc ua e qu’anava bàter pertot et même à Mane.

29'00 : Cambiaments ena agricultura - Bàter
Qu’avetz dalhat a man ?
En eths costalats, aquiu (...), coma Eth prat deth Vernet e Eth Barrau, tot aquerò, qu’èra en dab era dalha. Après, eth planèr, qu’èra era dalhusa, en dab eth bestiar. Après, era motofauchusa...

Nà segar, que caliá segar a man tanben ?
E nà segar, que hadíam en dab era dalhusa, eras vacas (…) Darrèr, eth pòrtalama, que i botàvam ua petiva cleda (…)
… endà hèr era gavèra.
Sus era dalhusa, que s’i botava dus siètis : un sièti sus era arròda… Quauquarrés qu’arrebatia eth blat, coma se copava, que l’arrebatia sus era cleda e après, quan èra era gavèra pro bèra, espessa, en dab ua pedala qu’abaishava, que la deishava sus plaça. E après, eras hemnas (…) que calia començar d’escartar, nà que, quan tornèssa passar, non i passèssa dessús. Après, nosaus, dab eth frair, qu’avíam crompat ua liüsa (…) Era liüsa que hadia era garba tota estacada. Que la deishava cair tota estacada.

E eras hemnas, qu’estacavan eras garbas ?
Oui, eras hemnas que hadian eths lilhèths.
Que hadian eths lilhèths e , quan era gavèra sortia dera dalhusa – de còps, n’èra cap pro gròssa – que’n calia botar duas, nà hèr ua garba. E après, eths òmes, dab era cavilha, qu’estacavan.

Eths lilhèts, en ame qué les haiátz ?
En dab era palha dera garba.

E après, quan batíam, que copàvam tot aquerò en dab eth cotèth et allez !
Encara, n’ac volian cap totis pr’amor, ena batusa… Que hadia un gròs nunc. Que n’i a que volian… Que calia des.hèr eth nunc. J’èra vite des.hèt…
Òc-ben.
Quand on dépiquait à la scierie, moi je m’en rappelle. Qu’amiàvam era garba, a viatges, en dab era lia. D’abòrd, era batusa que marchava dab ua turbina : aigua. Que i avia ua tona, un bassin. Alavetz, de còps, quan eth bassin èra vueg, que calia arrestar, endà tornà’u deishar emplilhar (…). Que hadíam a tonadas.
Aquerò, me’n brembi cap. Çò que’m brembi, un còp, que devíam amiar garba. Que m’avian hèta botar devant un parelh de vacas, endà que non s’escapèssan e aquiu, que i avia vèspas que m’avian picat. E jo, nongosar botjar d’aquiu ! Aquerò, que me’n brembi ! Que mos botàvam devant eth parelh endà que non partissa. Que devia aver sèt o ueit ans(...)
C’était la petite batteuse. Le blé et la paille tombaient ensemble devant la batteuse. Après, il y avait des femmes avec des râteaux, les dents assez claires, elles sortaient les pailles et on ramassait le grainpar terre, en dab eths àvets, e passà’c en ventader (...)
Et ce qu’on mangeait ici... Il y avait la soupière – elle y est encore : une grande soupière émaillée – on flambait des quartons. Eux, ils allaient manger ça sur le pouce, là, avant de venir faire le repas le soir.
Il fallait le porter au moulin.
Des quartons arrosés avec des lardons, de l’huile, du vinaigre (…) e un peishic de vin. Ils faisaient une sauce. La soupière, elle faisait le quartier. Elle le préparait ici : elle arrosait les patates. Se començàvam d’ora, dinca meddia, il fallait eths quartons(...)
Eth ventader : Qu’amassàvam eth gran, en dab eths àvets (…) e après, ací (…), que’u hadian marchar en dab era aigua. E après, que cau versar, per dessús, en ua espèça de honilha, que cau versar eth gran e eths àvets aquiu, eth vent que hadia partir eths àvets, eth gran que cagia en ua grilha que socadia atau.

Eth trebalh deras hemnas – eths òmes : pujar eth sacs en solèr (80 kg)

38'31 : Era aiga – lavar era harada en lavader - aiga doça en ivèrn eths bassins en ciment

39'24 : Trebalh deras hemnas – era poralha, eth pòrc – mólher e velhar ea vaca quan volia vederar

40'22 : Solidaritat – ajuda entre paisans – eth monde que's frenquentavan (vrenhar... etc) –
eras es.hoelhaderas : Que’n hadíam un tepèr, ath mieg dera codina, atau, e après, un ser, envitar, hèr ua es.huelhadera, envitar tot eth quartièr.
E après, hèr còder un caudèr de castanhas.
E en derrèra, en dab un phonographa, dançar

41'15 : Sobriquets : Rivalitats entram per deçà e per delà Era Sèrra : Eth Taron / Eths Cuublancs -
Cueilars, d’autis còps, que didian qu’èra eth quartièr eth mès armat dera comuna pr’amor que i èra Pistolet e Canon.
Arbars : Era Ceba

43'23 : Era 2da GM – eth 11 d'aost 1944

On èratz aqueth diá ?
Jo, dab Papà e Mamà. Qu’avíam oelhas : que las embarràvam en ua bòrda, par’quí-amont, en pas de Hòs. E Papà qu’èra partit, en dab eth parelh e era lia, que dalhàvam hoguèra ena Sauvèra. E jo e Mamà, que passàvam peth versant, per un aute camin, endà cercar eras oelhas ena bòrda e pujar. A un moment dat, en pujar dab eras oelhas, qu’enteníam : « tatatata », eth fusilh mitralhur, « tatatata » (…) Après, qu’enteníam eth mortièr, eth canon : « bof » et après on entendait l’explosion, quand l’obus éclatait. Et après, l’après-midi, on a vu La Baderque, qu’ahumava…
Moi, j’étais descendue à Chein – il y avait une boulangerie à Chein – aller chercher du pain. Alors la boulangère m’a dit « Ma pauvre, prends vite ton pain : les Allemands sont passés là (…) Repars vite chez toi ! »

Era guerra de 1914

Jo, que’m bremba quan se declarèc era guèrra de 40.
Jo tanben. Que batíam. Que volíam bàter derrèr. Il est passé le fils du maire de l’époque, Paul Croix. Mobilisation partielle, il portait des affiches.
Dab Parrain et Marraine de Bòrdas, qu’èram en pas de Hòs, hèr èrba e qu’entenérem eras campanas a sonar. Après, en tornar devarar, a Bòrdas, que vírem eras afichas : Mobilisation générale.

Chemin des Dames : dus de Shen que s'i trobèren sense conégue's

Jean-Paul Ferré, enquêteur

JPF31 - [A-Ch-Fa1 / A-Ch-Fo1]

Eth Ostau Comengés

Texte/html

gascon

Texte

Chein-Dessus

Amédée : le 5 juin 1928
Odette : en septembre 1928

Amédée, né à Bataille
Odette en septembre 1928