Collecte de Maria - (Chein-Dessus)

Collecte de Maria - (Chein-Dessus)

Emigration -- Etats Unis

Gascon (sociolinguistique)

Guerre mondiale (1914-1918)

Rivalité entre village

Saint-Jean (fête)

Carnaval

00'00 : Sobriquet -Toponimia– çò dera Sur - Eths Pojaus : Ací, que hè partida deths Pojaus, coma damont aquiu.
Neishuda a Batalha en çò de Ramona

02'35 : Paisana
Quant de vacas avíatz ? Cinc, sies, sies vacas, sèt ?
E de còps, nau. De còps, sèt… mès sèt, qu’èra abitual, qué. Sèt, ueit, par’quiu (…)
Que hadíatz era lèt, un pishic de lèt…
E òc.
Après, eths vedèths...
Era lèt e vedèths et voilà…
Qu’avia quauqu’ua oelhòta.

Se i avia pro de plaça nà totis, enà poder víver en país ?
Oh, oui, quan mèma, ja podíam víver…
Bòn, ara epòca, qu’òm vivia a pu près.
Oh, ara epòca, ja vaga !
Mès après ?
Òc, mès après…
Qu’é tostemps parelh !
Après, que s’i é cambiat. N’é cap parelh.
Òc-ben.
Ara epòca, j’anava bien.
Après, podéretz cap seguir. J’èra acabat.
Mès, ara, era vita n’é cap parelh.
Non, non.
Non, non, non. Qu’é cambiat tot a fèt.

03'44 : Exòde en America
N’avetz conegut qu’èran partits endara America ?
Ò, qué vòs ? Endà Justine, era tua tanta…
Justine, òc e duas tanta qu’avia jo. Aquiu, qu’èran a pu près deth mèma atge, vedes.
E après, que i èra Jana, qu’èra deth mèn temps.
Qu’é aquerò : Jana.

04'52 : Distraccions – eth bals
Endà passar eth temps, qué i avia ?
Pas gran causa…
Arren guaire…
Arren guaire… Era hèsta, era hèsta deth pòrc…
Òc-ben, arren mès.
E bàter…
Ò, non, non, n’i avia cap arren. Quauque bal endaths joenis que i avia mès qu’é tot. Cap arren, cap de distraccion, ne arren (...)
Qué dançàvatz ? Era valsa ?
Era mazurkà…
Era mazurkà…
E era pòlkà... mòra...
Era scòtisha...
Òc e eth quadrilh (...) et, ma foi, qu’òm s’amusava bien !

Se i aviá musiciens enà jogar ?
Ah oui. Musiciens, que i èra… Aqueth, cada dimenge, a Batalha, quin s’aperava ? De Cueilàs ?
(…) Eth de Cueilàs, qu’èra Alfonsa, Alfonsa deth violon.
(...) E dab eth viulon. Ò, oui, oui ! E presque cada dimenge, mès a Batalha alavetz, ena granja dera escòla.

Cap tròp de cantaires en país -


08'18 : Sociolinguistica

E vos, on avetz aprés a parlar patuès ?
A casa !
A Batalha, ací ! Qu’é eth lenguatge deth país, eth patuès.
Ara epòca, totis que parlavan patuès !
Totis que parlavan patuès ! Quan anàvam endara escòla, a cinc ans, eths parents que mos avian parlat patuès, sabíam cap parlar francés coma ara. Que parlàvam patuès e qu’é era arregenta, quan mos hadia apréner a léger, alavetz, qu’aprenias eth francés. Mès otroment… E quan tornàvam a casa, que tornàvam a parlar patuès. Aquerò qu’é… Parlàvam cap que patuès tandis que ué, n’é cap mès aquerò.

Aué, se parlatz patuès encara ?
Quan a era ocasion, òc.
Ué, ja parli patuès, tostemps. A Roger : patuès… mès se venguian Robert et Jeannine… Ara, André et Jeannette, si : patuès.
Anne-Marie e Roland, non.
A, non. Anne-Marie et Roland, eris, francés. Aquerò, non, cau cap parlar d’arren mès… A, non, non… E portant, ja s’i son eslevats en patuès, quan mèma, mès hè cap arren. Non, non, eris que parlan francés. E qui parla patuès ? Lucienne et Jean-Louis, deven parlar…
Bric ! Pas un pet !
Parlan cap en patuès ?
James !
E donc, ja vedes…N’i as cap arrés. Marie Longi que deu parlar francés tanben…
Francés. Sonque Roger que parla un pòc de patuès dilhèu. Ò si, ja parla patuès, eth (…) Ena carrèra, n’i as cap cap que parlen plan…

Dab Roland (eth sòn hilh), e parlatz patuès ?
Si. Quan èra ací, que parlava patuès. Mès un còp que hoc partit, qué vòs ? Parlar francés.

12'24 : Toponimia e Cambiaments

Aquiu, que s’apèra Era Abaus.
Eth Aubiàs, Tirapeus, Eth Prat Bastianet

13'13 : Agricultura e cambiaments : hèr pèisher eras oelhas ena Arruera – Robert de Joana que i va encara e Pratviel d'Arraigon (estiu o ena tardor) – abans qu'èra pelosa, que n'i demòra un peishic per Corèth

12'25 : Culturas – cap de pèças d'aqueste costat
Qué haián eth monde, coma culturas, d’aqueth temps ?
Trufas, blat marin, blat e segle.
Abans, que batian e que hadian eth blat endà aver eth pan. Après, eth bolangèr ja mos prenia eth gran.
Eh oui, ja compreni. Que i èra, que i avia un bolangèr aquiu e alavetz, que hadia eth pan…
Nosautis, que’u dàvam eth blat.
Oh oui, òc-ben.

15'32 : Eth os – eth os qu'èra passat en Solan – era passada deth os (d'aqueri vielhis osses) – era batuda deths d'Arbars

16'42 : Eras velhadas – condàvan cap plan istuèras – era hont deras hadas : un que i vic quauqu'arren, coma ua fée
17'52 : Sobriquets – A çò de Monge (Picasset) – a çò dera Sur – Eths Pojaus : a çò de Losà (?) , a çò de Verregàs, a çò de Pierre-Paul ( eth pair mòrt ara debuta dera guèrra de 1914), a çò de Batalhon, a çò de Botiganh, Leon de Batalhon que sonava eras campanas - a çò deth Minòt, a çò dera Arnautassa, a çò deths Curs, a çò deth Garda (Bellevue),Martengau, a çò de Timotè, a çò de Joana, a çò de Morèu, a çò deth Francés, a çò deth Haure, a çò deth Quilhat (Suère), a çò de Valerièn de Paul, a çò dera Ameriquèna

25'36 : Eths Ameirquèns
E quin s’aperava çò dera Ameriquèna ? Çò dera Ameriquèna ?
A çò dera Ameriquèna, que l’aperàvam, bèth temps a…
Sabes cap ce perqué ? Qu’èra anada endara America.
Qu’èra anada endara America, aquera tanebn.
Aquera, que i èra. Après, que tornèc.
Eth sòn òme qu’èra de Cueilàs.
Òc.
Que i èran anats endara America mès ja tornèren…
Lèu.
N’i demorèren cap talament.

26'32 : Sobriquets (seguida) : a çò dera Ameriquèna (a çò de Jantet o a çò deth Avet), Marie Duchein (a çò de Dushen) – ua petiva maison desapareishuda

29'14 : Era 1èra GM :
Dera guèrra de 14, se vo’n brembatz ? Qu’èratz petiva, ena aquera epòca ?
Ja’m bremba. Ja’m bremba : qu’avia sèt ans, quan se declarèc era guèrra. Eth mèn pair que partic endara guèrra e Mamà que demorèc sola dab sa pair, qu’avia 80 ans e qu’avia ua sòr de tres ans, e jo, sèt ans. Ah oui. E que calia… que mos hadia guarar eras vacas mès, jo, ja i anava endaras vacas mès non i volia cap anar s’era sòr non venguia. E n’avia cap que tres ans. E que calia que venguessa dab jo. E donc, ja venguia dab jo mès, uè…
Qué vòs hèr ? Qu’èra atau...
Botiu, oh oui, ja me’n bremba d’aquera guèrra de 14 ! E que’m bremba, a çò de Mativet de Hòs, eth frair de Josèp, un frair de Josèp qu’èra maridat dab Anhès…
Dab Anhès, òc, òc, un Ferran.…
E donc, que’m bremba quan mos toquèrem era man ena rota e qu’avia un vailet, tostemps. E donc, aqueth vailet que s’aperava Jean, que i èran totis dus. Que partiren totis dus aqueris e non tornèren cap james.
Ni eth un, ni eth aute.
James. Ah oui… Tornèren cap james. Oh oui. E donc, que’m bremba e que les vedi, coma s’èra ué. Ah oui.
Qu’é era guèrra…
Oh oui. Après, que i ahèrs… Oh oui, aquera guèrra qu’é quauquarren... Ah oui... Après, Josèp de Bèp, eth vesin, que hoc aucit.
Òc, tanben, òc.
E Jean-Marie de Picòi, eth vesin, qu’é parelh.
Tanben. Uè, aquiu tres.
Totis dus, totis dus… E Josèp de Martinòt qu’èra trepanat. Eth, ja se’n sortic.
Papà tanben qu’èra blaçat.
E ta pair qu’èra blaçat tanben.
Tanben òc. Eths que non horen blaçats, sabes, n’as cap tròpis ! Non as vist era còlòna que i é ? Que i a monde, sabes. Òi, que n’i a un tepèr ! A Cueilàs, quantis n’i moric ? A Cueilàs ?
E a Cueilàs…
Ò, un tepèr !
Oh oui. Que i èra eth òme d’Anhès…
A Cueilàs, que n’i avia un tepèr, no’m bremba cap, jo…
E Irmà de Supèri…
E tanben, òc-ben.
E quin se passava alavetz ? Quin haián eras hemnas, enà trebalhar, sense eths òmes ? Que caliá trebalhar sense eths òmes…
Que calia trebalhar. Mamà tanben que laurava e coma un òme. Qu’èra valenta alavetz.
Anaïs, que s’aperava sa mair.
E que hadia ethçò que podia. Ethçò d’aute, uè, dishà’c.

Bàter pendet era guerra
Que calia trebalhar : anar bàter, tot aquerò… Qu’èran eras hemnas qu’ac hadian.
Cara’t !
Quauque vielh que demorava, uè, coma podian…
Oh, que calia trebalhar, oui. E i demorèc cap cap d’òme aquí.
Qu’èran partits totis.
E eth vòste pair, que tornèc dera guèrra, eth ?
Eth mèn pair ja tornèc pr’amor que començava d’èster atjat. Alavetz, n’èra cap en devant, sabetz. Que demorèc a Mattaincourt, enas Vòjas. Oui. E, dab Louis deth Sagarret, eth pair d’Alexià…
Era, l’è cap coneguda.
L’as cap coneguda ?
Non.
E ben, qu’èra a Mattaincourt, enas Vòjas tanben (…)
Eth vòste pair que tornèc, qué.
Oui, oui e Louis deth Sagarret tanben ja tornèc. Oui… E Françoès de Monge, be i èra tanben… e ben, ja tornèc. E Josèp de Caulet qu’èra blaçat tanben.
Tanben òc. Que n’èra, òc, blaçat.
Òc, qu’èra blaçat.

34'05 :Dictons e observacions
En temps dera castanha, que cau aueitar era montanha ; en temps dera gavèra : era arribèra. Oui, aquerò, ja’m bremba.

Era lua, que l’aueitavan tanben, non ? (…)
Que cau aueitar era lua vielha, quan èra ronda. Alavetz, ja calia aucíder eth pòrc.
Aquerò, qu’ac aueitàvam, op !
L’aucidíam cap james quan…
… quan pujava era lua (…) mèma endà semiar, de còps tanben, que l’aueitàvam (...)
Quan semiàvam tanben, òc, ja compreni. Hadias cap un plantèr que no’s ? era lua vielha. Quan semiàvatz en casau, que hadíatz un plantèr de salada, de n’impòrta qué mès qu’aueitàvatz era lua vielha.

Endà semiar tanben, plantèr dab era lua vielha...


Endà hèr cair buès…
A tanben, tè, endà hèr cair buès !
Mès Pierrot que ditz que i hè, aquerò.
Ah oui ! Òi, que vò cramar mès !
Ah oui !
Era lua vielha… En lua vielha, sabes, que hès cair lenha alavetz qu’é terrible : que vò cramar mès que s’ac hès cair en lua trenda. E qu’aueitàvam era lua… Jo, qu’avia un vesin, qu’aueitava eth prumèr croassant, sabes, que’u vedes tot just atau. « Ah, ça ditz, s’avia eras espuas viradas cap avath, oh, oh, se plò, que va gotejar, ça ditz, e s’é dera auta man, non, que tenguia era aigua. » Qu’èra un vielh d’aquí-damont.

37'05 : Rivalitats e sobriquets :Eths Cuublancs (Shen)
Eth Taron qu’èra a Batalha e, eths d’Arbàs, qu’èra era Ceba.
Arbàs qu’é era ceba ! (…)
Alavetz, que les aperàvam eths deras cebas mès eths autis que mos aperavan eths deth Taron (...)
E eth dia dera hèsta, que i avia un bal a Batalha
Òc-ben.
E un ací.
Ah oui. Ah oui. Òc mès, a Batalha, qu’èram mès nombrosis qu’ací [qu’a Shen]. Alavetz, quan i èra era hèsta, òc, aquerò, ja’m bremba. Quan i èra era hèsta, a Batalha, qu’èra delà Era Sèrra, qu’aperavan, que hadíam era hèsta e, a Shen, que hadian era lor. Mès, que i avia mès de monde damont qu’ací. Alavetz, un dia, n’i avia cap monde ath diluns, Eths de Shen que pugèren. Que i èra Lucienne, sabes… enfin, quauqu’ua par’quiu… Alavetz, que pugèren, en pensà’s qu’eths autis que devarèssan mès que demorèren delà Era Sèrra e eths autis que horen obligats de tornar-se’n atau e i avia cap arrés. Alavetz, sabes cap ce que didian ? « Òc mès, que calia… » Mòra… Quin didian ? « Qu’èram venguts, que mos pensàvam que venguéssatz, que vos auríam acompanhats endath Toàs – Eth Toàs qu’é ath hons dera Arruera – que vos auríam acompanhats endath Toàs, eth vòste país ! » Pr’amor qu’èran sauvatges de non èster devarats. « Alavetz, que calia vénguer pr’amor que vos auríam acompanhats endath Toàs, eth vòste país ! » A, a, a ! Mès, james non devarèren ! A, non, non ! Cada-un que hadia sa hèsta mès que i avia mès de monde damont qu’ací (...)
E que i avia duas escòlas. Ena mia escòla, qu’èram 25 e que n’i avia ua vintiada ací ara mia epòca.

40'54 : Sent Joan
Nà Sent Joan, on le haián eth huec ?
A Batalha, que’u hadíam… Ací sai cap. Quan le hèn , que’u hèn aquiu…
Abans, nosautis que’u hadíam ara crotz de Simon.
A Batalha, que’u hadíam ath cap deth Pambolar, ara epòca.
Après, que’u hérem ath Arrelòtge (…) e, ua o duas annadas, que’u hérem ara crotz de Pèira, quan èra joen, jo (...)
Ja’u caliá preparar, non ?
Qu’èran eths joenis qu’ac hadian.
Alavetz, que talhàvam era vinha e que hadíam hagòts alavetz que passàvam endà amassar d’aqueris hagòts endà podé’u hèr gran e alavatz, que plantàvam eth piquet e après que botàvam aqueris hagòths ath torn.
Qu’èran podadins.
E après, que i botàvam eth huec e, aquerò qu’èra sec, comprenes : ja volia cramar.

Eth curè venguia cap

43'09 : Religion - Rites Calendaris - Benediccion deth bestiar
Eth curè que benadia eth bestiar. Te’n brembas cap ?
Non, non.
Te’n brembas cap deth temps de Cassagne ?
Non.
Aqueth Cassagne que m’avia hèt eth catishèrme. Non te’n pòdes cap brembar, que se n’anèc après… Que demorèc 10 ans a Shenh e que se n’anèc… Que devia aver ua quinziada d’ans, jo. Pensa’t.
N’èra cap neishut.
Mès aqueth que benadia eth bestiar. Non sabi cap ce quin dia, en mes de horèr… Tostemps que calia botar eth bestiar dehòra, eras vacas, e que passava endà benadir eth bestiar. Ah oui, qu’èra Cassagne. Qu’é eth sol : après, no’s hec cap mès. Non, non, non. Aqueth que hadia un carròp d’ahèrs…
Eth monde qu’èran credentis abans. Que i credián ara religion, mès que ara !
Oh oui ! Abans, era messa de Shenh, ara messa deth dimenge, qu’èra plenca de monde. Ué…
Que i pòdes cabir !
Quan i a dus o tres…

45'05 : Religion - Anecdòtas sus eth catishèrme dab era Sur : que le'n hadiam véder ara prauba Sur – barrar eths contravents sus eth nas dera Sur qu'auèitava pera hièstra. - embarrats en chai, que'u pelèren totas eras trufas

48'20 : Sent Joan – eth tison no's hadia cap – eth laurèr benadit -

49'08 : Carnaval : Que i avia bals alavatz, quan jo èra joena, a Batalha, alavetz que’n venguia Carnavals ! Un an, que’m bremba, que vengueren, sabi cap ce d’on èran : eth un qu’èra abilhat, un Pierrot, e eth aute, sabi cap ce quin… ce qu’avia… E après, que n’i avia un carròp ! Mès non les coneguérem cap e james non sabérem ce d’on venguian. Que vengueren, que heren un torn, que demorèren, dilhèu… pas guaire e, après, que se’n tornèren atau. Arrés non sabec ce qui èra mès que n’i avia ua banda ! Ah oui. Que’m bremba d’aqueth còp. E après, ja n’i avut tostemps en eths bals quauqu’un mès pas guaire quan mèma. J’èran de par’quiu.

52'01 : Eths colporturs – monde d'Espanha que passavan, que venian alumetas o tabac

52'41 : Cambiaments – era vita d'abans, cau cap comparar – que cau víver dab eth sòn temps – bàter eras mongetas sus era plaça deth vilatge -


Abans, qu’èra ruda, era vita. Que caliá trebalhar a man…
Que calia trebalhar mès que ué ara man e tot…
Que’s hadia tot ara man.
Non vedes ? Que calia hotjar eras trufas, de còps, eth blat marin…
Tanben… E cargar era èrba, non ?
E era èrba ! Ja compreni.
E arresterar e tornajar… (…)
Armand, que i a 15 ans qu’é mòrt mès que didia tostemps : « Eths tracturs, par’cí, non n’i venguerà cap tròpi pr’amor i a cap de granas proprietats. » Mès, ué, eth mès petiu proprietari qu’a eth tractur !

Vacas per totas eras maisons - Trabalhar ara man – endà trabalhar certenis ahèrs vau mes ué que abans !

01'00'14 : Eths Bordalèrs – aths Pojaus n'i podia cap víver – Ua bona proprietat ath còth deths Perèrs – Shen qu'é totas petivas proprietats -

01'03'08 : eths carboèrs – un carboèr a Peirèu (eth vielh Lòtjis) -ears maisons de Peirèu

Jean-Paul Ferré, enquêteur

JPF31 - [A-Ch-Mm1]

Eth Ostau Comengés

Texte/html

gascon

Texte

Chein-Dessus

28/10/1907

Bataille (Chein-Dessus)